kronika filmowa

kalendarium

artykuły

biogramy

słuchowiska
Wprowadzenie
SFOS
Stare Miasto
Zamek Królewski
Kalendarium
Kiedy 17 stycznia 1945 roku wojska sowieckie i polskie wkroczyły do opuszczonej przez Niemców lewobrzeżnej Warszawy, architektura zabytkowa w ponad 90% leżała w gruzach. Spośród 987 budynków zabytkowych zniszczonych było całkowicie 782, częściowo 141, a ocalało 64. Z 64 warszawskich kościołów przetrwały 4. Poważnym zniszczeniom, w dużej mierze na skutek planowej polityki destrukcyjnej prowadzonej przez Niemców, uległa pozostała zabudowa Warszawy. Ponadto dzielnica żydowska, która zajmowała ok. 12% miejskiej zabudowy, przestała istnieć. To, że Warszawa ma pozostać stolicą Polski, było oczywiste zarówno dla nowej władzy komunistycznej funkcjonującej pod nazwą Krajowej Rady Narodowej, jak i dla emigracyjnego rządu w Londynie. KRN, z uwagi na skalę zniszczeń zakładał jednak czasowe ulokowanie stolicy państwa w Łodzi. Poza względami ideologicznymi (Łódź uchodziła za miasto robotnicze) przemawiała za tym wyborem perspektywa lepszej sytuacji lokalowej dla organizowanej administracji. Pomysł ten został jednak szybko odrzucony przez Stalina. Już w drugiej połowie stycznia 1945 r. prace nad odbudową Warszawy nabrały tempa. Decyzją prezydenta miasta płk arch. Mariana Spychalskiego powołano 23 stycznia 1945 r. Biuro Organizacji Odbudowy Warszawy, które 14 lutego przekształcono w Biuro Odbudowy Stolicy. Bierut_BOS

Jednym z najwcześniejszych dokumentów BOS jest fotografia wykonana 23 marca 1945 r. podczas pierwszego oficjalnego wystąpienia kierownictwa Biura u Bolesława Bieruta w siedzibie Krajowej Rady Narodowej i Rządu mieszczącej się wówczas w gmachu Dyrekcji Okręgowej PKP przy ul. Wileńskiej na Pradze . Na pierwszym planie, od lewej, siedzą: Roman Piotrowski (Kierownik BOS), Bolesław Bierut, Stanisław Tołwiński (Prezydent Warszawy); stoją za nimi: Witold Plapis, Piotr Biegański, Bohdan Lachert, Jan Chmielewski, Marian Rzędowski, Stanisław Albrecht, Zygmunt Skibniewski, Józef Sigalin. Wszyscy obecni tam BOS-owcy, wśród których byli przedstawiciele radykalnie odmiennych wizji co do przyszłego kierunku odbudowy Warszawy, wygłosili kolejno referaty, każdy w zakresie swojego działania.

Spocząć miał na tej instytucji całokształt prac nad odbudową, projektowaniem urbanistycznym, odbudową zabytków, nad projektowaniem i realizacją poszczególnych budynków, nad planem gospodarczym i inwestycyjnym, wreszcie nad wykonawstwem. BOS odegrał decydującą rolę w procesie odbudowy Warszawy, w jego szeregach pracowało prawie półtora tysiąca fachowców i robotników, a postawione przed ta instytucją zadania przyciągały ludzi zarówno pozytywnie nastawionych do nowej władzy, jak i tych będących daleko od komunizmu. W pracowniach BOS-u toczono dyskusje, w konkluzjach których zarysowywały się kontrasty warunków życia i wizji przyszłości. Również tam kształtowała się koncepcja przyszłego miasta. Plany odbudowy Warszawy, nierzadko radykalniejsze niż wizje BOS-u, powstawały także w Londynie. Władze emigracyjne mogły pozwolić sobie na śmielsze postulaty, bowiem w ich przeświadczeniu sam kształt odbudowy nie stanowił głównego czynnika legitymizującego ich rządy. Komuniści natomiast, chcąc pozyskać przychylność społeczeństwa, zdecydowali się poprzeć wariant bardziej zachowawczy czego efektem była decyzja o odbudowie zabytkowych rejonów Warszawy w dawnych formach.

sigalin_piotrowski

Józef Sigalin i Roman Piotrowski, kierownicy BOS-u. Fot. ze zbiorów M. Jankowskiego/stanislawjankowskiagaton.pl

Nie znaczy to oczywiście, że władze krajowe zrezygnowały z możliwości podjęcia radykalnie nowych rozwiązań w architekturze i urbanistyce, które – z uwagi na swoją lewicową proweniencję – mogły być kojarzone z nowym ustrojem. Odbudowę Warszawy traktowano jako zadanie ogólnonarodowe, w którym szczególną rolę miała odegrać inteligencja techniczna. Samo przekonanie o potrzebie radykalnej przebudowy stolicy datowano już od lat międzywojennych, czego wyrazem były prace kilku ośrodków architektoniczno-urbanistycznych, kontynuowane także podczas okupacji. Warszawa, której gwałtowny rozwój dokonywał się w drugiej połowie XIX w. i w początkach XX w., była miastem pozbawionym stołecznej funkcji i świadomie degradowanym przez rosyjskiego zaborcę, co przełożyło się również na deformację jego układu przestrzennego. Począwszy od czasów I wojny światowej, poprzez lata 20. i 30. XX w., pojawiały się koncepcje uzdrawiające ten układ. Jednak szersze zamierzenia podjęto dopiero za prezydentury Stefana Starzyńskiego, akcentowano także szerzej potrzebę tworzenia warunków sprzyjających nawiązywaniu więzi społecznych między mieszkańcami. Po zakończeniu II wojny światowej poszukiwano odpowiedzi na to, w jakim zakresie miasto ma być zaprzeczeniem, w jakim zaś kontynuacją swej dawnej historii.

Przygotowania planowania urbanistycznego trwały od początków niszczenia miasta, już od IX 1939 r. Do ośrodków, które konspiracyjnie lub pod legalną pozorowaną przykrywką podjęły niemal od razu prace nad przyszłą odbudową, należał kierowany przez Stanisława Różańskiego Wydział Planowania Miasta Zarządu Miejskiego, gdzie m.in. rozwijano wcześniejsze projekty Terenów Wystawowych, Trasy Łazienkowskiej, Trasy N-S, a także projekty alei Na Skarpie i przebicia ul. Marszałkowskiej na Żoliborz. Do ośrodków tych należała Komisja Rzeczoznawców Urbanistycznych przy Zarządzie Miejskim, w której pod kierownictwem T. Tołwińskiego opracowywano pian obszarów i obiektów zabytkowych, plan układu komunikacyjnego, plany rozwoju zieleni. Na konspiracyjnym Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej (PW) pracowano nad projektami Trasy N-S, pl. Trzech Krzyży, Nowego Światu bis, pl. Grzybowskiego, Ogrodu Saskiego i tunelowego przejścia z mostu Kierbedzia w kierunku Woli. Aktywnym ośrodkiem była także, najbardziej zorientowana lewicowo, Pracownia Architektoniczno-Urbanistyczna SPB, kierowana przez Szymona Syrkusa. W pięciu zespołach prowadzono tam studia nad całokształtem regionu miasta, nad północnymi dzielnicami mieszkaniowymi, nad rozbudową osiedli WSM na Żoliborzu i Rakowcu, wreszcie nad projektem zachodniej dzielnicy dla robotników związanych z zakładami przemysłowymi. Na jesieni 1944 r. Piotr Biegański i Jan Zachwatowicz prowadzili w Podkowie Leśnej własne studia nad planem odbudowy Warszawy. Wiele z tych rozwiązań i koncepcji znalazło swoje zastosowanie w późniejszych pracach Wydziału Urbanistyki BOS.

warszawa_oskarza

Okładka przewodnika po wystawie „Warszawa oskarża”, którą zorganizowano w Muzeum Narodowym w Warszawie w 1945 roku, a następnie pokazywano poza granicami kraju./ Ze zbiorów A. Skalimowskiego.

Ważnym zagadnieniem było nawiązanie do przeszłości, które w pierwszych latach powojennych miało charakter wieloaspektowy. Tragizm warszawskiej historii był argumentem moralnym, zabytki odgrywać miały funkcję nie tylko estetyczną, ale również funkcję umacniania więzi społecznej, wreszcie w owej złożonej przeszłości odnajdywano składniki umacniające wizję miasta nowego, które miałoby przeszłość ze współczesnością integrować. Zaczynem organizacji powojennej służby konserwatorskiej było powołanie do życia z dniem i października 1947 r. Urzędu Konserwatorskiego na m.st. Warszawę oraz Konserwatora Zbytków m.st. Warszawy w osobie Piotra Biegańskiego. W ten sposób wszyscy pracownicy Wydziału Architektury Zabytkowej BOS stali się pracownikami UK. Wydział AZ BOS zatrudniał ok. 100 osób, w tym 43 inżynierów, 67 urzędników i 7 biuralistów. Kierownikami poszczególnych pracowni Wydziałów w 1945 r. byli: Tymoteusz Sawicki (Pracownia Badawczo-Naukowa); Mieczysław Kuzma (Pracownia Urbanistyki Zabytkowej); Zdzisław Mączeński (Pracownia Adaptacji i Rekonstrukcji Zabytków); Jan Dąbrowski (Pracownia Stanisławowska); Władysław Tomaszewski (Pracownia Stare Miasto); Stanisław Żaryn (Pracownia Inwentaryzacji Zabytków); Andrzej Roszkowski (Pracownia Fotografii Zabytkowej); Jan Bieńkowski (nadzór budynków Zabytkowych). Szczególnie istotne było powstrzymanie dewastacji szczątków budowli zabytkowych, która trwała w dalszym ciągu po opuszczeniu Warszawy przez Niemców. Wpływały na to warunki atmosferyczne, ale także nielegalne rozbiórki. Ratowanie pozostałości dawnych budowli było zasadne i dla celów dokumentacyjnych i dla ich wartości samoistnych. Prace zabezpieczające miały różnorodny charakter. Ze względu na fakt, iż niemożliwy był stały dozór nad poszczególnymi budowlami, ważną – choć głównie psychologiczną – rolę odgrywały czerwone tablice BOS, obwieszczające, że dany obiekt jest zabytkowy i znajduje się pod ochroną. Tablice te gęsto poustawiano w 1945 r., a jedyne zachowane egzemplarze można oglądać dzisiaj na ekspozycji w Centrum Interpretacji Zabytku.

AN 1569-6-F

Portal wejściowy. Widoczne otwory po kulach oraz tablica informacyjna Biura Odbudowy Stolicy z informacją o zabytkowym statusie budowli. Tego rodzaju oznaczenia stosowane były w celu zapobieżenia dalszej dewastacji obiektów zabytkowych. 1945/46

Z rumowisk poszczególnych budowli wydobywano ułamkowe fragmenty, gromadząc je w miejscach specjalnie do tego przeznaczonych, w tzw. lapidariach. Na przełomie marca i kwietnia 1945 r. rozpoczęła pracę grupa terenowa „Stare Miasto”. Jak pisał Adolf Ciborowski, pierwszymi zadaniami „było wstępne rozeznanie ruin Starego Miasta i prowizoryczne zabezpieczenie ocalałych reliktów architektonicznych i innych o wartości historycznej. Pierwszym lokalem grupy było oczyszczone przez nas parterowe frontowe pomieszczenie w kamienicy Baryczków, nad którym były zachowane sklepienia. Następnie zostały oczyszczone pomieszana parterowe kamienicy Pod Murzynkiem, gdzie zorganizowaliśmy »pakamerę« dla przechowywania wydobytych z gruzów fragmentów rzeźbiarskich (np. głowa Murzynka), krat portalowych itp.”. W pierwszej kolejności zabezpieczono i przeniesiono do Muzeum Narodowego figurę króla i fragmenty potrzaskanej Kolumny Zygmunta, odkopano i zabezpieczono fragmenty skarbca katedry, a także podjęto od razu zabezpieczenie kamienicy Książąt Mazowieckich. Wykonano prowizoryczne rusztowania, umożliwiające wejście na II piętro, dokonano naprawy znalezionej drabiny, po czym przystąpiono do spuszczania przy pomocy lin drewnianych świątków, rzeźb kamiennych itp. Zdjęte przedmioty zabezpieczono, po czym przewieziono do gmachu Muzeum Narodowego. W pierwszych latach odczuwano dotkliwie brak papy, drewna a właśnie przygotowywanie prowizorycznych dachów i szklenie części pomieszczeń były najpowszechniejszymi sposobami zabezpieczenia niszczejących budowli. W wyjątkowych przypadkach budowano specjalne rusztowania chroniące mury przed zawaleniem. „Zadania zabezpieczające – pisał J. Zachwatowicz – miały na celu zatrzymanie procesu dalszego niszczenia obiektu i usunięcia zagrożeń.

AN 1593-5-F

Tablica informacyjna BOS.

W odniesieniu do zabytków spalonych chodziło o przykrycie obiektu prowizorycznym dachem lub osłoną, przynajmniej korony murów. Przy naruszeniu statyczności budowli spowodowanej wyrwami od bomb lub pocisków, lub groźnych pęknięć od podmuchów, wykonywano stemplowania i podpory, zamurowywano wyrwy, ściągi, podpory i ankrowania. Korzystano przy tych pracach z materiału będącego pod ręką i z różnych metod często improwizowanych, mających na celu doraźne zabezpieczenie. Prace te często były niebezpieczne, a w ich realizacji wielką odwagę i ofiarność wykazywali robotnicy. Wykonawcy również wnosili własne pomysłowe metody [...] Wśród licznych prac zabezpieczających zdarzały się specyficzne i trudne ubiegi. Np. na Starym Mieście w Warszawie w kamienicy Kościelskich wyrwany został bombą cały narożnik, lecz tak, że attyka z figurami została zawieszona wspornikowo. Wykonano wobec tego rodzaj wieży oblężniczej, kilkupoziomowej z osłonami z bali. Wieżę przysunięto do narożnika i murarze pod osłonami wymurowali mur od fundamentu po wiszącą attykę. Attyka została uratowana. Również na Starym Mieście ocalała ściana frontowa wypalonej, renesansowej kamienicy Książąt Mazowieckich odchyliła się od pionu i groziła runięciem. Wykonano najpierw konstrukcję drewnianą wspierającą ścianę, a następnie wprowadzono w ścianę zaankrowany ruszt stalowy. Ścianę wyprostowano i ruszt połączono z żelbetowymi stropami”. Do najbardziej efektownych zabezpieczeń należało podmurowanie wyrwy w kamienicy Falkiewiczów na Rynku Starego Miasta róg Krzywego Koła, w której bomba strzaskała narożnik. Prace zabezpieczające, których koncepcje konstrukcyjne były wykonane przez Stanisława Hempla, zdołały objąć w pierwszych latach tylko część budynków. Wykaz strat obiektów zabytkowych od stycznia 1945 r. do kwietnia 1948 r. obejmuje 133 pozycje o kubaturze 785 622 m3. Część z nich całkowicie zrekonstruowano, rezygnując z odbudowy, która okazała się niemożliwa do przeprowadzenia.

321-H

Rekonstrukcja kamienic staromiejskich. Na zdjęciu widoczny proces szalowania fundamentów.

Pod wpływem okupacyjnych przeżyć, doświadczeń wynikających z kontaktu ze zrujnowaną substancją zabytkową Warszawy oraz inspiracji ideologicznych zmieniała się postawa społeczeństwa i opinie konserwatorów w sprawie odbudowy zabytków. Stała ona bowiem w sprzeczności z ówczesnymi teoriami konserwatorskimi. Bowiem zasady, jakie ukształtowały się w początkach XX w., stały w opozycji do odbudowy i rekonstrukcji zabytków w zakresie tak szerokim, jak to podjęto po wojnie w Warszawie. W XIX w. z inspiracji prądów romantycznych dokonano w Europie wielu rekonstrukcji, krytykowanych potem za swobodę, arbitralność, a nawet falsyfikację. W XX w. natomiast, pod największym chyba wpływem teoretyka austriackiego, Aloisa Riegla, przyjęto postawę respektu wobec autentyczności tworzywa i stanu zabytków. Ochrona reliktów przeszłości, dążenie do ich zabezpieczenia stanowiły myśl przewodnią, zaprawioną zarazem sceptycyzmem wobec szerokich zamierzeń rekonstrukcyjnych. Jeszcze na początku wojny Bolesław Miciński pisał: „Jest w konserwatorstwie, jak i w pacyfizmie, tchórzliwa kapitulacja. Nawet za cenę estetycznej wartości dzieła [...] Odświeżone, wydarte przyrodzie ruiny zamku średniowiecznego burzą poczucie rzeczywistości i podobne są do wypchanej sowy. Ruiny mają swoistą wartość estetyczną. Trzeba im pozostawić dostojność konania”. Istotną zmianę postaw przyniosły obserwacje zniszczeń dokonanych przez Niemców od początku okupacji. W licznych opisach pierwszych zetknięć z ruinami Warszawy odnajdujemy powszechne odczucie zgrozy wobec barbarzyństwa zniszczeń i powszechnej na te zniszczenia niezgody. Owa niezgoda i protest krystalizowały się w pełną uczuciową afirmację wobec odbudowy Warszawy historycznej. Sprzyjały tym nastrojom oczekiwania nowych władz, które w przywróceniu dawnego miasta upatrywały swojej politycznej legitymizacji i szansy na zdobycie przychylności warszawiaków, zawiedzionych bierną postawą wojsk sowieckich i polskich podczas Powstania Warszawskiego. Konserwatorzy i architekci, historycy sztuki i socjologowie nadawali wyraz tym odczuciom społecznym, nieraz wbrew dawnym teoriom. W licznych wystąpieniach podkreślano potrzebę odtwarzania historycznych kształtów Warszawy i to również, że naród bez symboli historycznych egzystować nie może, że tradycja nie jest czymś martwym, ale żywym przekazem pokoleń dawnych, przejmowanym przez pokolenia późniejsze.

AN 2916-F

Ruiny Starego Miasta, wąwóz ul. Podwale. W tle widoczny kościół św. Marcina. Widok z dzwonnicy kościoła św. Anny. 17 kwietnia 1948 r.

Program i zasady konserwacji zabytków trafnie wyraził J. Zachwatowicz, który pisał m.in.: „naród i pomniki jego kultury to jedno. Z tej politycznej tezy wynikają zasadnicze wnioski, nie zawsze zgodne z naukowym poglądem. Nie mogąc zgodzić się na wydarcie nam pomników kultury, będziemy je rekonstruowali, będziemy je odbudowywali od fundamentów, aby przekazać pokoleniom (przyszłym), jeśli nie autentyczną, to przynajmniej dokładną formę tych pomników, żywą w naszej pamięci i dostępną w materiałach [...] Ilość i jakość zabytków w Polsce nie pozwala na stosowanie zasad głoszonych przez kongresy konserwatorskie. Wieki świadomych zniszczeń, wieki własnych zaniedbań tak dalece uszczupliły wartości zabytkowe w Polsce, że dla wydobycia ich potrzebne były specjalne metody i odmienne zasady [...] Kataklizm ostatniej wojny postawił całą sprawę jeszcze ostrzej. Z premedytacją wydarto całe stronnice naszej historii, pisane kamiennymi zgłoskami architektury. Nie możemy się na to zgodzić. Poczucie odpowiedzialności wobec przyszłych pokoleń domaga się odbudowy pełnej, świadomej tragizmu popełnionego fałszu konserwatorskiego”. Nad rozwiązaniem urbanistycznym i przywróceniem do życia historycznych dzielnic śródmieścia pracowano zarówno w Wydziale Architektury Zabytkowej BOS, jak i po 1947 r. w Urzędzie Konserwatorskim. Nie ograniczano się jedynie do rekonstrukcji poszczególnych obiektów, skupiając się przede wszystkim na opracowywaniu rozwiązań całych założeń i zespołów. Szerokie pojmowanie zabytków, ochrony i restauracji całych fragmentów miasta sprawiło, że plan ich odbudowy był integralnym składnikiem planu odbudowy w ogóle. Jest to szczególnie widoczne w przypadku Starego Miasta, które zostało odbudowane jako osiedle mieszkaniowe, w zmienionych już warunkach politycznych.

Odbudowa Warszawy finansowana była z różnych źródeł. Cześć środków pochodziła z zagranicy, m.in. z ZSRR, czyli pośrednio z reparacji wojennych płaconych przez pokonane Niemcy. Fundusze pozyskiwano również poprzez zbiórki wśród przedstawicieli polonii. W ślad za biurokratyzacją kraju, co było zjawiskiem immanentnym dla systemów komunistycznych, ujęto także w ramy administracyjne proces pozyskiwania środków i finansowania odbudowy. Historia Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy (SFOS) rozpoczęła się w maju 1945 roku, kiedy w Katowicach powołano do życia Śląsko-Dąbrowski Komitet Odbudowy Warszawy, a w ślad za nim podobne organizacje tworzone w innych województwach. Stan prawny tych społecznych komitetów uregulowano rozporządzeniem Rady Ministrów z 24 VII 1948 roku, w myśl którego SFOS uznano za stowarzyszenie wyższej użyteczności. Zgodnie ze swoim statutem celem Funduszu była „mobilizacja duchowych i materialnych sił i zasobów Narodu Polskiego oraz innych narodów dla dzieła odbudowy stolicy Polski – Warszawy”.

sfos

Plakat propagandowy SFOS, lata 40/50, ze zbiorów. A. Skalimowskiego

Zadanie to realizowano poprzez organizowanie i kontrolowanie akcji zbiórkowych (SFOS miał na nie wyłączność) z jednoczesnym prowadzeniem szeroko zakrojonej akcji propagandowej. Informowano społeczeństwo polskie o skali zniszczenia Warszawy, tłumaczono zarazem, dlaczego odbudowa stolicy jest tak istotna dla zachowania ciągłości kulturowej. Za pomocą odczytów oraz form wizualnych nagłaśniano postępy w pracach budowlanych. Na czele SFOS-u stała Rada Główna, a władzą terenową były komitety obywatelskie odbudowy Warszawy. Fundusz jako całość podlegał Naczelnej Radzie Odbudowy m.st. Warszawy, którego Komitet Wykonawczy pełnił de facto rolę Rady Głównej SFOS.

Zbiórki prowadzone przez SFOS opierały się w zamyśle na zasadach powszechności, dobrowolności i stałości. Pieniądze mogli przekazywać sami obywatele, konta Funduszu zasilały także dochody z różnego rodzaju imprez czy popularnych w tamtych latach tzw. czynów społecznych. Z czasem dobrowolność była coraz bardziej ograniczana, ponieważ obowiązkowe składki na SFOS odprowadzano m.in. od znaczków pocztowych, wniosków skarbowych itd. To, co w założeniu miało przyczynić się do wzmacniania więzów stolicy z resztą kraju, z czasem zaczęło przeradzać się w niechęć do Warszawy ze strony mieszkańców innych regionów. Zgromadzone pieniądze były wpłacane na specjalnie w tym celu utworzone (z blokada możliwości wypłacania) konto w PKO (Powszechna Kasa Oszczędności). Takim kontem dysponował każdy wojewódzki lub równorzędny miejski komitetu SFOS. Zdeponowane na nich środki były automatycznie przelewane na centralne konto zbiórkowe. Dopiero pieniądze z tego konta pieniądze dzielono na fundusz centralny i fundusze wojewódzkie. Centralnym dysponowała Rada Główna, która poza inwestycjami warszawskimi finansowała także inwestycje w skali ogólnokrajowej, które miały jakieś szczególne uzasadnienie społeczne lub propagandowe – szczególnie na tzw. Ziemiach Odzyskanych.  Począwszy od 1958 roku na fundusz centralny, czyli m.in. na Warszawę przeznaczano 25% środków, pozostałe 75% – na inwestycje wojewódzkie. Zmiana proporcji i uwzględnienie innych regionów Polski wiązało się z I Krajowym Zjazdem Delegatów Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy, który obradował w dniach 16–17 czerwca 1958 r. w Warszawie. W jego przededniu rozwiązano Naczelną Radę Odbudowy Warszawy, a w trakcie opracowano nowy statut Funduszu, który od tej pory nosił oficjalną nazwę „Społeczny Fundusz Odbudowy Kraju i Stolicy”, przy niezmienionym skrótowcu (SFOS). Zmianie uległa także struktura organizacyjna Funduszu. Naczelnymi władzami zostały: Krajowy Zjazd Delegatów, Rada Główna i Główna Komisja Rewizyjna. sfos1

Plakat propagandowy SFOS, początek lat. 50. XX wieku. Ze zbiorów A. Skalimowskiego

Formalnie SFOS dział do 13 stycznia 1966 roku. Delegaci krajowi podjęli wówczas uchwałę o zakończeniu działalności stowarzyszenia, motywując ją wypełnieniem przez Fundusz swoich zadań statutowych. Majątek SFOS-u włączono do Społecznego Funduszu Budowy Szkół (SFBS), który organizowano w tamtym czasie. Łącznie w latach 1945–1965 zebrano 5 mld 575 mln zł, z czego 5 miliardów 436 mln przeznaczono na cele inwestycyjne, a 138 mln 650 tys. pochłonęły koszty prowadzenia akcji. Powołanie do życia SFOS-u było konsekwencją ewolucji akcji zbiórkowej na odbudowę Warszawy, która to ewolucja była równoległa do ogólnych zmian ustrojowych. Począwszy od spontaniczności i decentralizacji do daleko posuniętej centralizacji i presji organów państwowych na gromadzenie dodatkowych środków finansowych. Do najpoważniejszych inwestycji zrealizowanych ze środków SFOS należy zaliczyć Trasę W-Z z mostem Śląsko-Dąbrowskim. Udział Funduszu w tej budowie to ok. 50% całości kosztów. Przy pozostałych inwestycjach SFOS odgrywał mniejszą rolę, raczej jako forma wsparcia czy współuczestnictwa społecznego. Warto wspomnieć jednak, że w porozumieniu z Radą Prymasowską Odbudowy Kościołów Warszawy ze środków SFOS-u wsparto odbudowę kilku budowli sakralnych. Wkład SFOS-u w proces odbudowy Warszawy był więc znaczny, należy jednak pamiętać że występująca – coraz silniej, począwszy od 1948 roku – tendencja do stosowania wszelkich form przymusu moralnego sprawiła, że dobrowolny charakter zbiórek nabierał w tych warunkach nader iluzorycznego charakteru.

Na podstawie: E. Szymczuk, Biuro Naczelnej Rady Odbudowy Warszawy i Rady Głównej Społecznego Funduszu Odbudowy Kraju i Stolicy 1946–1966. Wstęp do inwentarza, Warszawa 1991; J. Górski, Warszawa w latach 1944–1949. Odbudowa, Warszawa 1988.

Na niewielkiej, gęsto zabudowanej przestrzeni toczyły się w sierpniu 1944 r. zacięte walki. Mimo to jeszcze po upadku Starego Miasta, 2 września 1944 r. pozostało tu wiele cennych obiektów. Dopiero potem Niemcy spalili doszczętnie kamienice Baryczków, Archiwum Główne, Archiwum Akt Dawnych, Archiwum Skarbowe. Wtedy też zaminowano i wysadzono w powietrze katedrę Św. Jana oraz kościół Jezuitów. W wielu opisach zetknięć z wyzwoloną Warszawą Stare Miasto sprawiało najbardziej wstrząsające wrażenie. Mimo ogromnego stopnia zniszczeń Wydział AZ BOS przystąpił niezwłocznie do sprecyzowania założeń konserwatorskich i głównych wytycznych odbudowy. Jednakże do najważniejszych prac w pierwszych latach należało odgruzowywanie terenu, zabezpieczenie i inwentaryzacja. Prace na Starym Mieście podjęła już w marcu 1945 r. grupa terenowa Wydziału AZ BOS „Stare Miasto” pod kierownictwem W. Tomaszewskiego i grupa inwentaryzacyjna pod kierownictwem S. Źaryna. W kwietniu podjęto prace nad zabezpieczeniem parterów kamienic na Rynku Starego Miasta 32, 34 i 36 i zaczęto odgruzowywanie dojazdu na Rynek. Rok 1945 zakończył się odgruzowaniem Wąskiego Dunaju i strony Dekerta oraz robotami zabezpieczającymi kamieniczki na Rynku pod numerem 34 i 36 przeznaczone na Muzeum Dawnej Warszawy. Zabezpieczono też kilka zachowanych fragmentów wnętrz katedry św. Jana. Od wiosny 1946 r. podjęła prace Pracownia Stare Miasto Wydziału AZ BOS pod kierownictwem W. Podlewskiego i A. Gądzikiewicza. Prowadzono dalsze prace zabezpieczające na Rynku Starego Miasta i na terenie katedry oraz Barbakanu. We wrześniu odgruzowywano Rynek Starego Miasta, w dużej mierze w ramach prac społecznych, w których uczestniczyli przedstawiciele najwyższych władz państwowych. Firma Bracia Jabłkowscy zadeklarowała pokrycie kosztów całkowitej odbudowy kamienicy Baryczków dla Muzeum Dawnej Warszawy. W 1949 r. oddano już do użytku kamienice przeznaczone na Muzeum Historyczne m.st. Warszawy (obecnie Muzeum Warszawy) oraz na Krzywym Kole dla Archiwum Miejskiego. W 1947 r. kontynuowano prace zabezpieczające na Rynku, na ul. Nowomiejskiej i przy resztkach kościoła Augustianów (Św. Marcina) przy ul. Piwnej. W 1948 r. zabezpieczono kamienice przy ul. Piwnej, Krzywym Kole, Rynku i na Szerokim Dunaju. We wrześniu, w ramach tradycyjnych już prac społecznych, odgruzowywano Rynek oraz ulice: Świętojańską, Piwną, Szeroki Dunaj, Krzywe Koło, Nowomiejską i Podwale. Odkryto cenne malowidło gotyckie pod późniejszymi domurówkami na ścianach budynku przy Rynku Starego Miasta 20 i 8. Stanisław Żaryn odkrył wciśniętą między mury kamienic czynszowych, bardzo ciekawą i stosunkowo nieźle zachowaną Basztę Rycerską. Na ul. Nowowiejskiej odsłonięto znaczne partie Barbakanu, ukryte dotąd w murach budynków mieszkalnych. W listopadzie 1948 r. został uchwalony i wszedł w życie plan zagospodarowania przestrzennego Starego i Nowego Miasta (odnośnik do pliku z planem z Archiwum). Do końca 1949 r. odgruzowano międzymurze wzdłuż ul. Podwale, od pl. Zamkowego do ul. Piekarskiej, oraz 96 kamieniczek staromiejskich, zabezpieczono 45 budynków, głównie w rejonie ulic Podwale, Piwnej, Świętojańskiej. U schyłku 1949 r. P. Biegański pisał: „Pomimo nieznacznych środków w ciągu ostatnich lat wykonano wiele prac wskazujących na opłacalność wysiłku, jaki całe społeczeństwo gotowe jest włożyć w dzieło odbudowy najstarszej dzielnicy Warszawy i odtworzenie charakterystycznej sylwetki miasta. Nadszedł rok 1949. Wątpliwości co do odbudowy Starówki rozwiały się zupełnie. Potrzeba szybkiej odbudowy zjawiła się jako postulat nieodzowny, konsekwentnie wynikający z gigantycznego przedsięwzięcia, jakim była budowa trasy W-Z. 13 sierpnia Naczelna Rada Odbudowy przesądziła ostatecznie o terminie odbudowy i o charakterze staromiej­skiej dzielnicy”. Entuzjastyczna wypowiedź Biegańskiego, bez wątpienia wynikająca ze szczerego przeświadczenia, wynikała także z przemian politycznych, jakie nastąpiły w 1949 roku. Stalinizacja Polski postępowała; w czerwcu 1949 r. zadekretowano realizm socjalistyczny w polskiej architekturze. Ten kierunek w sztuce o sowieckiej proweniencji dopuszczał stosowanie w architekturze form historyzujących. Polscy architekci i konserwatorzy, przeważnie odnoszący się do nowej doktryny niechętnie, postanowili wykorzystać nowe okoliczności dla sprawy odbudowy Starego Miasta. W październiku 1949 r. powstała Pracownia Staromiejska Centralnego Biura Projektów i Studiów Budownictwa Osiedlowego ZOR, która początkowo pod kierownictwem J. Zachwatowicza, a potem M. Kuzmy przystąpiła do opracowania dokumentacji technicznej odbudowy Starego Miasta. Zgodnie z realiami końca lat 40. i początku lat 50., podobnie jak we wszystkich dziedzinach kultury i sztuki, tak i w przypadku Starego Miasta pojęcie odbudowy powinno być szeroko i twórczo interpretowane.

AN 482-F

Perspektywa staromiejska z 1950 roku autorstwa Zygmunta Stępińskiego.

W toku swej długiej i bogatej historii Stare Miasto przeżywało okresy wzlotów i upadków. Z punktu widzenia społeczno-urbanistycznego ulegało bardziej procesowi degradacji niż awansu. W XX w. była to dzielnica drobnomieszczańsko-rzemieślnicza i dzielnica uboższej inteligencji o bardzo zagęszczonej zabudowie, pełna oficyn i dobudówek, pozbawiona zieleni, o niskim standardzie mieszkaniowo-sanitarnym. Stare Miasto podnoszone z gruzów miało w sferze wizualnej nawiązywać do dawnej architektury, zarazem zaś zaplanowano je jako dzielnicę mieszkaniową znacz­nie rozgęszczoną, oferującą swoim mieszkańcom zdrowsze i nowoczesne warunki życia. Te założenia ogólne legły u podstaw prac projektowych podjętych równocześnie z inwentaryzacją i odgruzowaniem. Zostały one dosyć wcześnie, bo już w 1947 r., sprecyzowane przez W. Podlewskiego w sposób, który w znacznym stopniu okazał się trwały. Pisał on na ten temat: „Prace nad projektem odbudowy (Starego i Nowego Miasta) odbywały się w trzech kierunkach: a) odtworzenie dawnego planu i architektury minionych wieków, b) stworzenie właściwego tła dla Starej Warszawy oraz plastyczne ukształtowanie jej otoczenia i c) ustalenie przeznaczenia i roli, jaką dzielnice staromiejskie powinny pełnić w powojennym organizmie stolicy. Teren objęty planem zabudowania dzielnicy staromiejskiej ograniczały ulice: Podwale, Nowomiejska, Freta, Zakroczymska, Świętojańska, Zakątna do Wisły – dalej Wisłą, Ogrodem Zamkowym, Pałacem pod Blachą, Placem Zamkowym do Podwala. Obejmuje więc właściwe Stare Miasto z Zamkiem Królewskim okolone pierścieniem średniowiecznych murów obronnych, położone na południowym płaskowzgórzu wyniosłego lewego brzegu Wisły na poziomie przeciętnie 25–26 metrów nad zerem Wisły oraz Nowe Miasto, rozpostarte na północnym wzgórzu na poziomie przeciętnie 20–26 metrów nad zerem Wisły, oddzielone od Starego Miasta dawnym parowem, wiodącym do przeprawy przez Wisłę – późniejszą ulicą Mostową. Za podstawę do studiów przyjęto zasadę zachowania dawnego gotyckiego układu urbanistycznego dzielnicy staromiejskiej”. Dalej pisał: „Bardziej radykalne zmiany nastąpią we wnętrzach bloków budowlanych. Wnętrza te przez wprowadzenie do nich więcej światła, powietrza i ewentualnie zieleni, ulegną w znacznej mierze poprawie pod względem zdrowotnym. Wszystkie szpetne, niezabytkowe, późniejsze oficyny nie będą odbudowane, a istniejące będą musiały ulec rozbiórce. Oczywiście wszelkie posiadające istotną wartość zabytkową walory będą zachowane bądź pieczołowicie rekonstruowane [...] Wszystkie monumentalne budowle Starego Miasta, jak Zamek, kościoły i budynki, przewidziane są do odbudowy. W planie zabudowania dotyczy to ich brył i zewnętrznego wyglądu, natomiast ukształtowanie ich wnętrz stanowi odrębne zagadnienie i jest kwestią dalszych studiów”.

AN 1420-F

Mury staromiejskie. Widoczne składowisko budulca z rozbiórki. 1953 rok.

Dla koncepcji i późniejszych realizacji odbudowy Starego Miasta duże znaczenie miał fakt zachowania w dobrym stanie murów obronnych, których fragmenty zostały odsłonięte już w latach 1936–1938 przez J. Zachwatowicza. Twierdził, że zagadnienie murów obronnych tkwiących do dziś dnia nieomal wszędzie w swym przebiegu w mniejszym lub większym stopniu zmieni oblicze Starego Miasta, nadając mu charakter miasta średniowiecznego. Jego zdaniem rekonstrukcja dawnych murów, a w szczególności w półkolu ulicy Podwale, stworzy plastycznie niezwykle atrakcyjny motyw. Rzeczywiście, działania destrukcyjne Niemców, które spowodowały nieomal całkowite zniszczenie domów przy ulicy Podwale, pozwoliły zrealizować koncepcję rekonstrukcji murów obronnych na odcinku od Placu Zamkowego, łącznie z zachowanym zespołem rekonstruowanym jeszcze przed wojną, z kierunku ul. Brzozowej do nieistniejącej już dzisiaj zburzonej Wieży Marszałkowskiej. Natomiast teren podskarpia od strony Wisły zamierzano potraktować jako ogród, co widoczne jest na panoramie Starego Miasta autorstwa Krawczyńskiego. Zachwatowicz pisał: „W ten sposób nastąpi wybitna poprawa pod względem zdrowotnym całej dzielnicy staromiejskiej, co łącznie z rozluźnieniem wnętrz bloków mieszkalnych, z rekonstrukcją murów obronnych, a przez to uwolnieniem od zabudowy pasa terenów wzdłuż dawnych obwałowań, stworzy całkiem korzystne warunki mieszkaniowe. Cały teren opracowanego planu zabudowy wyniesie wraz z podskarpowymi terenami zielonymi około 45 hektarów, w tym zasadnicze Stare Miasto w obrębie dawnych murów obronnych wraz z Zamkiem zajmie niewielką przestrzeń około 12 hektarów [...] Zaludnienie wyniesie w obu dzielnicach staro­miejskich około 6000–6500 osób. Ilość zaś poszczególnych kamienic do odbudowy z górą 400, nic licząc kościołów, Zamku i niektórych monumentalnych budynków”. Odbudowa Starego Miasta prowadzono w bardzo szybkim tempie. Pierwszym etapem było ukończenie części robót na Starym Mieście 22 lipca 1953 r., a na Nowym Mieście 22 lipca 1956 r. Prace konserwatorskie na terenie dzielnicy staromiejskiej prowadzone były w dalszym ciągu, chociaż październikowa odwilż 1956 r. i oficjalne odejście od doktryny socrealistycznej w architekturze wpłynęło niekorzystnie na odbudowę Starego Miasta. Widoczne jest to szczególnie w zabudowie ul. Długiej, gdzie jedna pierzeja zabudowana jest historyzującymi frontonami, a po przeciwnej stronie wzniesiono prefabrykowane bloki mieszkalne charakterystyczne dla architektury lat 60. XX w. Niemniej wskutek uzyskanych priorytetów inwestycyjnych odbudowa Starego Miasta okazała się sukcesem polskich architektów, konserwatorów, budowniczych i całego społeczeństwa, co znalazło uznanie ze strony Komitetu UNESCO, który we wrześniu 1980 roku wpisał historyczne centrum Warszawy na Listę Światowego Dziedzictwa.

Zamek Królewski uległ uszkodzeniu już we wrześniu 1939 roku w wyniku pierwszych bombardowań lotniczych Warszawy przez Niemców. Zgodnie z zamysłem i osobistą wolą Hitlera Zamek miał zostać zburzony, przetrwał jednak do jesieni 1944 roku. Przez cały okres okupacji trwała akcja ratowania i zabezpieczania zamkowych zbiorów oraz detali architektonicznych prowadzona pod kierunkiem Stanisława Lorentza.

W grudniu 1944 roku, po upadku Powstania Warszawskiego, niemieccy saperzy umieścili ładunki wybuchowe w wyborowanych już w 1939 roku otworach i wysadzili budowlę w powietrze. Pozostały jedynie resztki konstrukcji i potrzaskane detale architektoniczne. Prace przygotowawcze do odbudowy tego niezwykle istotnego z punktu widzenia polskiej państwowości obiektu rozpoczęto już w pierwszej połowie 1945 roku, kiedy w ramach Pracowni Stanisławowskiej utworzono Pracownię Odbudowy Zamku, kierowaną przez Jana Dąbrowskiego. Przygotowany w niej szkic projektu opierał się na założeniu odtworzenia historycznej formy bryły, z korektą fragmentów wprowadzonych podczas restauracji Zamku w latach międzywojennych. Projekt nie został zrealizowany, ale w pierwszych latach zespół pod kierunkiem Aleksandra Króla przeszukiwał rumowisko, wydobywając i zabezpieczając fragmenty autentycznych detali, które były następnie inwentaryzowane w Muzeum Narodowym.

AN 2914-F

Ruiny Zamku Królewskiego, 1948 rok. Fot. A. Funkiewicz.

W roku 1947, po oczyszczeniu skrzydła południowego, wymurowano boczne ściany i sklepienia Bramy Grodzkiej wraz z przylegającymi doń murami podziemia, a samą odbudowę Zamku próbowano zrealizować wraz z budową sąsiedniej Trasy W-Z. Fakt ten doprowadził paradoksalnie do konfliktu środowiska konserwatorskiego z urbanistami pracującymi przy Trasie. Projektanci główni Trasy W-Z: Józef Sigalin, Stanisław Jankowski, Jan Knothe i Zygmunt Stępiński opracowali własną koncepcję odbudowy Zamku, którą przedłożyli w formie memoriału prezydentowi Bolesławowi Bierutowi. Według ich koncepcji, konsultowanej przez Sigalina z architektami sowieckimi podczas jego wizyty w Moskwie, Zamek otrzymać miał nową formę i program tematyczny wnętrz, ściśle związany z oczekiwaniami nowych władz, które zamierzały urządzić w nim swoją siedzibę.

AN 478-F

Szkic projektowy perspektywy pl. Zamkowego autorstwa Zygmunta Stępińskiego z 1950 roku. Widoczny Zamek Królewski, Pałac pod Blachą, Kolumna Zygmunta i Trasa W-Z.

Konserwatorzy, z Janem Zachwatowiczem na czele poparli memoriał, upatrując w nim szansy na rozpoczęcie odbudowy, sprzeciwili się jednak zamiarowi powierzenia tego zadania niedoświadczonym – w ich mniemaniu – kolegom z Trasy W-Z. 30 czerwca 1949 roku na podstawie wiążącej dla wszystkich organów władzy państwowej decyzji Biura Politycznego KC PZPR podjęto decyzję o odbudowie. Na posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego 2 lipca 1949 r. premier Józef Cyrankiewicz oficjalnie przedstawił rządowy projekt uchwały w sprawie odbudowy Zamku Królewskiego. Z jej brzmienia wynikało, że dźwignięty z ruin obiekt przeznaczony zostanie na siedzibę najwyższych Władz Polski Ludowej i ośrodek życia kulturalnego (z Muzeum Kultury Polski włącznie). Prace miały zostać ukończone najpóźniej w roku 1954. Sigalin, żeby uniknąć eskalacji środowiskowego konfliktu, wycofał swój projekt, ustępując zespołowi konserwatorów: Jana Zachwatowicza, Piotra Biegańskiego, Jana Dąbrowskiego, Mieczysława Kuzmy, Zbigniewa Krawczyńskiego, Jacka i Zofii Cydzików i innych. Zdaniem Zachwatowicza Zamku nie można było odbudowywać w dowolnej formie, a należało przeprowadzić rekonstrukcję elewacji gotyckiej dawnego Zamku Książąt Mazowieckich we wschodniej części, wielobocznej bryły z epoki Wazów od strony Trasy W-Z i placu Zamkowego, a także saskiej elewacji od strony Wisły. Nie osiągnięto porozumienia co do ostatecznego kształtu i form odbudowy, ponieważ władze polityczne silnie ingerowały w przebieg prac, sugerując rozwiązania pozostające w niezgodzie z zawodowymi sumieniami konserwatorów.

AN 9864-F

Ruiny Zamku Królewskiego, 1948 rok, fot. A. Funkiewicz.

Ten stan rzeczy wpłynął na pogłębienie rezerwy Bolesława Bieruta wobec projektu zespołu Zachwatowicza. Ponieważ Bierut bardziej liczył się z opinią środowiska architektonicznego niż konserwatorskiego, skłoniło go to do szukania innych rozwiązań m.in. w drodze konkursów na projekt odbudowy Zamku. Ostatecznie sięgnął do własnej Kancelarii Cywilnej, gdzie pracował architekt Romuald Dziewulski. Zgodnie z poleceniem Bieruta Dziewulski opracował socrealistyczną wizję, w sposób niezwykle swobodny traktującą zamkową tradycję architektoniczną. Projekt ten nigdy nie został jednak zgłoszony oficjalnie do konkursu, ale w sposób wyraźny sugerował, iż odbudowa Zamku Królewskiego może stać się pochodną zarówno ideologii socrealistycznej, jak i ambicji twórczych Bolesława Bieruta i jego najbliższego otoczenia. W trakcie prac i sporów koncepcyjnych na samym placu budowy działo się niewiele, a roboty, jeżeli w ogóle się toczyły, to w sposób sprzeczny z zasadami konserwatorskimi i niesystematycznie. Przedłużanie się procesu decyzyjnego i brak tzw. woli politycznej doprowadziły do stopniowego wygaszania zainteresowania odbudową Zamku. Wśród przyczyn zawieszenia prac dużą rolę odegrały zarówno konteksty międzynarodowe, takie jak wybuch wojny koreańskiej i związana z tym forsowna industrializacja, która miała poważne konsekwencje budżetowe, ale także decyzja o odbudowie Traktu Starej Warszawy. W jej wyniku na plan pierwszy wysunęły się sprawy odbudowy dzielnic staromiejskich, a jednoczesne prowadzenie obu inwestycji przewyższało możliwości konserwatorów. Zamek Królewski w Warszawie po raz kolejny padł ofiarą dokonujących się w Polsce przemian. W roku 1964 ponownie rozpoczęto prace w bezpośredniej okolicy Zamku. Uprzątnięto teren otaczający relikty, a w 1966 odbudowano budynek Biblioteki Królewskiej. Druga powojenna decyzja o odbudowie Zamku zapadła w Sejmie 20 stycznia 1971 roku i była jedną z konsekwencji objęcia stanowiska I sekretarza KC PZPR przez Edwarda Gierka. Nowy przywódca partyjny, w odróżnieniu od Władysława Gomułki, zabiegał o poparcie warszawskiego środowiska – zarówno struktur PZPR, jak i mieszkańców. 26 stycznia 1971 roku odbyło się inauguracyjne posiedzenie Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie. Prace budowlane, co niezwykle istotne, były w całości finansowane ze składek społecznych. Projekt opracował Jan Bogusławski z zespołem, nad wnętrzami pracowali m.in. Mieczysław Samborski i Irena Oborska. Fachową wiedzą i doświadczeniem służył Jan Zachwatowicz oraz Stanisław Lorentz, który był jednym z najaktywniej zabiegających w sprawie wskrzeszenia idei odbudowy Zamku Królewskiego. Odbudowa w stanie surowym, z założeniem przywrócenia formy sprzed wybuchu II wojny światowej, została zakończona w lipcu 1974 roku. Prace wykończeniowe i wnętrzarskie oraz wyposażanie sal zamkowych w meble i dzieła sztuki trwały do 1988. Dodatkowego wsparcia finansowego w odbudowie udzielił Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy. W 1980 razem ze Starym Miastem odbudowany Zamek Królewski w Warszawie został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

UNESCO_do_-zamek-krolewski

Na podstawie: Jan Górski, Warszawa w latach 1944–1949. Odbudowa, Warszawa 1988. Piotr Majewski, Ideologia i konserwacja. Architektura zabytkowa w Polsce w czasach socrealizmu, Warszawa 2009

II 1945Utworzenie Biura Odbudowy Stolicy (BOS), w skład którego wchodził m.in. wydział Architektury Zabytkowej.
III 1945 r.Rozpoczęcie pierwszych prac zabezpieczających i odgruzowujących na Starym Mieście.
V 1945Utworzenie Naczelnej Rady Odbudowy m. st. Warszawy, która organizowała i nadzorowała plany odbudowy stolicy.
VI 1946Powołanie Rady Prymasowskiej Odbudowy Kościołów Warszawy przez kardynała prymasa Augusta Hlonda.
IX 1947Miesiąc Odbudowy Warszawy inaugurujący społeczną akcję odgruzowywania Starówki.
IX 1947Zakończenie prac nad planem odbudowy Starego Miasta pod kierunkiem Wacława Podlewskiego.
X 1947Utworzenie stołecznego Urzędu Konserwatorskiego z Piotrem Biegańskim na czele, który kontynuował działania zmierzające do rekonstrukcji Starego Miasta.
VIII 1949Decyzja Naczelnej Rady Odbudowy Warszawy i Komitetu Warszawskiego PZPR o całkowitej odbudowie Starego Miasta w ramach Sześcioletniego Planu Odbudowy Warszawy.
VII 1952Uchwała Prezydium Rządu o odbudowie tzw. Traktu Starej Warszawy.
VII 1953Oddanie do użytku fragmentu Traktu Starej Warszawy (od Placu Zamkowego do Rynku Nowego Miasta). 22 VII 1953 dokonano uroczystego otwarcia staromiejskiego Rynku. Pierwsza połowa lat 60. XX w. - zakończenie prac na Nowym Mieście.
VII 1974Zakończenie rekonstrukcji Zamku Królewskiego (prace wykończeniowe trwały do 1984 roku).
IX 1980Wpis Starego Miasta na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.



Treść dostępna w Centrum Interpretacji Zabytku Muzeum Warszawy. Serdecznie zapraszamy do odwiedzin!
Dorożka
Plan Pabsta
Tabliczka BOS
Hanna Banaszewska
Jan Bogusławski
Piotr Biegański
Jan Bieńkowski
Jerzy Brabander
Teodor Bursze
Jacek Cydzik
Zofia Maria Cydzik
Anna Czapska
Jan Dąbrowski
Halina Kosmólska-Szulc
Mieczysław Kuzma
Stanisław Marzyński
Witold Plapis
Wacław Podlewski
Józef Sigalin
Zygmunt Stępiński
Jan Zachwatowicz
Bruno Zborowski
Stanisław Żaryn

Hanna Banaszewska (1914 – 1996)

Hanna Banaszewska urodziła się 11 czerwca 1914. Pracowała w Wydziale Architektury Zabytkowej BOS oraz w Urzędzie Konserwatorskim m. st. Warszawy. Wiele projektów wykonała w zespole Pracowni Projektowej Staromiejskiej, w której generalnym projektantem Traktu Starej Warszawy był architekt Mieczysław Kuzma. Była autorką projektów odbudowy wielu staromiejskich kamienic (we współpracy z Mieczysławem Kuźmą), między innymi na ul. Szeroki Dunaj 3, 5, 7, 9, 11, 12, 16, 18, które po wojennych zniszczeniach (zredukowane do poziomu piwnic) odbudowane zostały w latach 1949 – 1955. Zmarła 27 stycznia 1996.

Jan Bogusławski (1910 – 1982)

Jan Bogusławski urodził się 12 maja 1910 roku. Ukończył studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. W latach 30. XX w. kształcił się w Paryżu. We wrześniu 1939 roku trafił do niewoli, do 1945 roku przebywał w obozie jenieckim w Woldenbergu. Tuż po wojnie pracował w Biurze Odbudowy Stolicy. Bral udział w pracach pracowni Miastoprojekt Śródmieście i Południe jako samodzielny projektant. W latach 1950 – 1955 pełnił funkcję zastępcy profesora w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Poznaniu. Następnie pracował w Katedrze projektowania Budynków Użyteczności Publicznej na Politechnice Warszawskiej. Jest autorem wielu projektów budynków oraz ich wnętrz w Warszawie, a także za granicą. Wspólnie z Mieczysławem Kuzmą zaprojektował obrzeża Starego Miasta. Brał udział w inwentaryzacji ocalałych fragmentów Zamku Królewskiego. Organizował pracownię „Zamek”. Jego projekt otrzymał II nagrodę w konkursie odbudowy Zamku Królewskiego. Od 1971 roku kierował pracami odbudowy Zamku Królewskiego jako Generalny Projektant Odbudowy. Zmarł 2 maja 1982 roku w Warszawie.

Piotr Biegański (1905 – 1986)

Piotr Biegański urodził się 8 maja 1905 roku w Rosejnach (Litwa). Ukończył studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Od 1933 roku pracował na uczelni jako asystent prof. Lecha Niemojewskiego. W 1936 roku podjął pracę w Zakładzie Architektury Polskiej u prof. Oskara Sosnowskiego. Jeszcze przed wybuchem wojny wyjechał na stypendium do Włoch, co wpłynęło na pogłębienie zainteresowania Biegańskiego twórczością Corazziego. Podczas II wojny światowej obronił w warunkach konspiracyjnych pracę doktorską. Przez całą okupację wykładał na uczelni, był również zaangażowany w działalność konspiracyjną Armii Krajowej. Jeszcze przed zakończeniem II wojny światowej rozpoczął wraz z Janem Zachwatowiczem prace nad projektem odbudowy zabytków Warszawy. W 1945 roku wspólnie zorganizowali jeden z wydziałów Biura Odbudowy Stolicy – Wydział Architektury Zabytkowej, który zajmował się odbudową obiektów zabytkowych. Był jednym z twórców koncepcji odbudowy Starego i Nowego Miasta (1946-1954). W latach 1945 – 1954 pełnił funkcję Konserwatora m. st. Warszawy. Był autorem projektów rekonstrukcji i realizacji wielu budynków, między innymi: Pałacu Staszica (1946-51), Pałacu Kazimierzowskiego (1946-49), gmachu Komisji Rządowej i Skarbu (1948-51), Zamku Ujazdowskiego (1974-78) oraz opracowań urbanistycznych - założeń placu Zwycięstwa (1971) i osi saskiej (pocz. lat 70.). W jego pracowni powstały projekty odbudowy wielu staromiejskich kamienic, między innymi przy Rynku Starego Miasta 3 i 5 z projektem wnętrz restauracji Bazyliszek. Był członkiem Społecznego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego, autorem licznych prac z dziedziny historii architektury. Na Politechnice Warszawskiej prowadził Katedrę Historii Architektury. Zmarł 12 stycznia 1986 roku.

Jan Bieńkowski (1899 – 1969)

Jan Bieńkowski urodził się 5 lutego 1899 roku w Piotrkowie Trybunalskim. Przed wojną pracował na Śląsku, gdzie zajmował się przede wszystkim inwentaryzacją zabytkowych kościołów drewnianych. W latach 1933-1935 był architektem zdrojowym w Krynicy. Od 1936 roku mieszkał w Warszawie i pracował w Wydziale Budowlanym Zarządu Miejskiego (także po wybuchu II Wojny Światowej). Od 1945 roku pracował w Wydziale Architektury Zabytkowej BOS, następnie Ministerstwa Kultury i Sztuki, Urzędu Konserwatorskiego m. st. Warszawy, w pracowni Miastoprojekt Stolica (Miastoprojekt Stolica-Wschód i Miastoprojekt Stolica-Śródmieście) a później w pracowni Traktu Starej Warszawy. Autor projektów odbudowy wielu staromiejskich kamienic, między innymi na ul. Brzozowej 6/8 róg Celnej, kamienic na Rynku Starego Miasta nr 17, 19 oraz 23 w latach 1952-53. Fasada kamienicy nr 17 została zaprojektowana na podstawie stanu sprzed wojny (z wyłączeniem logii), Bieńkowski zaprojektował też wnętrze apteki znajdującej się w kamienicy.) Kamienica Wójtowska nr 19 została odtworzona na podstawie stanu sprzed wojny, jednak przy uproszczeniu detali architektonicznych. Natomiast fasadę kamienicy nr 23 z zachowanym siedemnastowiecznym portalem architekt odtworzył według stanu sprzed zniszczenia. Według projektu Bieńkowskiego zaprojektowane zostały również dwie kamienice na ulicy Piwnej o numerach 34-42 (38 wspólnie z Zofią Krotkiewską, nr 40 – z Krystyną Kognowicką), odbudowane według stanu sprzed zniszczenia w latach 1949 – 56. Projektował również odbudowę pałacu w Królikarni. Zmarł 6 lutego 1969 roku.

Jerzy Brabander (1920 – 2004)

Urodził się 2 listopada 1920 w Warszawie. Absolwent Wydziału Architektury Politechniki Warszawskie, którą ukończył w 1949 roku. W 1945 roku rozpoczął pracę w zespole Architektury Zabytkowej Biura Odbudowy Stolicy. Zajmował się m.in. inwentaryzacją i zabezpieczaniem ocalałych fragmentów Starówki i Zamku Królewskiego. Autor projektu charakterystycznego zegara umieszczonego na narożu kamienicy Simonettich na rogu Strony Kołłątaja Rynku Starego Miasta w Warszawie oraz rzeźbiarskiego szyldu przedstawiającego bazyliszka. Współautor (opracowanego przez grupę architektów pod kierownictwem Jana Zachwatowicza) projektu odbudowy Zamku Królewskiego. Autor m.in.: Res Sacra Miser w Warszawie (1949-60) – projektu odbudowy z częściową rekonstrukcją oraz projektu rekonstrukcji Pałacu Szustrów w Warszawie (1962-65). Według projektu Brabandera zagospodarowany został Plac Zamkowy w Lublinie (w ramach dział projektowych przedsiębiorstwa „Miastoprojekt – Warszawa”). Zmarł 9 grudnia 2004 roku.

Teodor Bursze (1893 – 1965)

Teodor Bursze urodził się 31 maja 1893 w Zgierzu. W 1922 roku Ukończył Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej. W latach 20. projektował osiedla urzędnicze na Kresach Wschodnich, m.in. w Łucku, Baranowiczach, Pińsku. Według jego projektu zrealizowano kościół ewangelicki w Rudzie Pabianickiej. W czasie II Wojny Światowej został aresztowany i osadzony w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen. Po 1945 pracował w Wydziale Architektury Zabytkowej Biura Odbudowy Stolicy (BOS), a następnie w Pracowni Konserwacji Zabytków. Według jego projektu odbudowano w latach 1952 - 53 kamienice przy Stronie Barssa Rynku Starego Miasta nr 6, 12, 14, oraz 24. Kamienica Gizińska przy Rynku Starego Miasta 6 (współprojektowana z Stanisławem Kamińskim) zrekonstruowana została w nawiązaniu do stanu sprzed zniszczenia. W tych czasie odbudowano na podstawie jego projektu kamienicę Małodobnych (Rynek Starego Miasta 12) przywracając wygląd fasady sprzed wojny. Natomiast w projekcie kamienicy Erlerowskiej (Rynek Starego Miasta 14) autorstwa Burszego pojawiają się luźne nawiązania do stanu sprzed zniszczenia. W kamienicy Busserowskiej (Rynek Starego Miasta 24) zniszczonej w 1944 do piwnic, architekt odtworzył fasadę z pierwszej połowy XVIII w. (z małymi modyfikacjami wprowadzonymi w 1928 roku). Bursze był również współautorem powojennej przebudowy wnętrz Pałacu Rady Ministrów. Zmarł 7 listopada 1992 roku.

Jacek Cydzik (1920 – 2009)

Urodził się 7 stycznia 1920 roku w Warszawie. W 1937 roku rozpoczął naukę w Liceum Budowlanym, w 1941 roku otrzymał dyplom technika budowlanego. Następnie był słuchaczem tajnych kursów Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. W okresie okupacji ukończył podchorążówkę AK (ps. „Ran”). Podczas Powstania Warszawskiego dowodził plutonem zgrupowania „Baszta”. Został odznaczony Orderem Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. Po powrocie z niemieckiej niewoli rozpoczął pracę w Biurze Odbudowy Stolicy, w Wydziale Architektury Zabytkowej. Pracował przy odbudowie Starego i Nowego Miasta, Krakowskiego Przedmieścia, Nowego Światu oraz Zespołu Pałacowego w Łazienkach. Od 1951 roku kontynuował pracę w ramach Pracowni Konserwacji Zabytków. W 1952 r. uzyskał dyplom na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Po podjęciu decyzji o odbudowie Zamku Królewskiego w Warszawie został wiceprzewodniczącym Komisji Konserwatorskiej Zamku, a następnie jej przewodniczącym. W latach 1973 – 1983 był zastępcą Generalnego Konserwatora Zabytków. Aktywnie działał w Społecznym Komitecie Opieki nad Starymi Powązkami im. Jerzego Waldorffa. Był założycielem i członkiem, wiceprezesem ZG Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej (projektant sztandaru ŚZŻAK). Brał udział w pracach przy organizacji Muzeum Powstania Warszawskiego. Pełnił funkcję wicedyrektora fundacji Ochrony Zabytków, aktywnie działał w prezydium Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS. Przez wiele lat nadzorował remont i adaptację Arkad Kubickiego w Warszawie oraz prace badawcze, konserwatorskie i projektowe na terenie założenia pałacowo-ogrodowego w Radziejowicach. Zmarł 2 listopada 2009 roku.

Zofia Maria Cydzik (1918-2012)

Zofia Cydzik zd. Niemira urodziła się 7 października 1918 w Warszawie. W 1938 roku rozpoczęła studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, kontynuowała je w czasie okupacji. W latach 1941-1943 pracowała w Społecznym Przedsiębiorstwie Budowlanym przy odbudowie obiektów zniszczonych we wrześniu 1939 roku. Uczestniczka Powstania Warszawskiego. W latach 1945 – 1947 była zatrudniona jako architekt w Biurze Odbudowy Stolicy. Początkowo wykonywała inwentaryzację zniszczeń budynków na Starym Mieście. Od 1948 roku pracowała w pracowni architektonicznej Urzędu Konserwatorskiego, gdzie brała udział m. in. w opracowywaniu projektu odbudowy Zamku Królewskiego. W 1953 roku uzyskała dyplom inżyniera architekta Od 1951 do 1961 pełniła funkcję starszego projektanta w Biurze Konserwacji Zabytków. Działała przy odbudowie zabytków Warszawy (m. in. Łazienek, Starego Miasta oraz Wilanowa). Zmarła 17 lutego 2013 roku.

Anna Czapska (1919 – 2007)

Anna Czapska urodziła się w 1919 roku w Warszawie. Studia rozpoczęła w 1938 roku na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Równocześnie uczęszczała na zajęcia na Wydziale Grafiki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. W czasie okupacji brała udział w tajnych wykładach organizowanych przez profesorów Politechniki. Dyplom zrobiła w 1948 roku. Od lutego 1945 roku pracowała w Wydziale Architektury Zabytkowej BOS. Początkowo zajmowała się inwentaryzacją zniszczeń na Starym Mieście. Brała udział w inwentaryzacji oraz projektowaniu adaptacji pięciu kamienic na Rynku Starego Miasta po stronie Kołłątaja, którą nadzorował Wacław Podlewski. Od marca 1945 roku rozpoczęła pracę w pracowni Jana Dąbrowskiego zajmującej się odbudową Zespołu Pałacowego w Łazienkach. Wykonała inwentaryzację ocalałych fragmentów w poszczególnych obiektach na terenie Łazienek. Od 1948 roku rozpoczęła pracę na Politechnice Warszawskiej, gdzie w 1963 roku obroniła pracę doktorską, a w 1971 roku uzyskała tytuł profesora. W latach 1974 – 1989 była dyrektorem Instytutu Podstaw Rozwoju Architektury. Prowadziła zajęcia na kilku uczelniach z zakresu historii architektury oraz zagadnień związanych z konserwacją budowli zabytkowych. Była członkiem honorowym Towarzystwa Opieki nad Zabytkami. Zmarła 19 listopada 2007 roku w Warszawie.

Jan Dąbrowski (1888 – 1975)

Jan Dąbrowski urodził się 15 stycznia 1888 roku w Tarnawce k. Krasnegostawu. Studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Od 1919 pracował w warszawskiej Dyrekcji Robót Publicznych. Od 1922 roku pracował w kierownictwie robót na Zamku Królewskim, w Łazienkach i Belwederze. W czasie okupacji razem z Marianem Lalewiczem opracowywał plany odbudowy obiektów zabytkowych. Od 1945 roku pracował jako inspektor w Wydziale Architektury Zabytkowej BOS, a od 1948 roku w Urzędzie Konserwatorskim m. st. Warszawy. Członek kolegium Urzędu Konserwatorskiego, nadzorującego przygotowanie dokumentacji projektowej, opartej na studiach i badaniach archiwalnych. Należał do zespołu Pracowni Projektowej Staromiejskiej, zajmującej się, pod kierownictwem architekta Mieczysław Kuzmy, projektem odbudowy Traktu Starej Warszawy. Na Starym Mieście według jego projektu odbudowano kilka kamienic, między innymi na Krzywym Kole 2, 4 16, 18. Od marca 1945 roku kierował pracownią odbudowującą Zespół Pałacowy w Łazienkach. Na podstawie projektów Dąbrowskiego odbudowany został m.in. pałac Tyszkiewiczów (1948–1951) oraz Uruskich (1949-1956). Kierownik Pracowni Odbudowy Zamku należącej do Pracowni Stanisławowskiej wydziału Architektury Zabytkowej BOS. W 1949 roku opracował pierwszy projekt odbudowy Zamku Królewskiego. W latach 1954–1966 był konserwatorem zabytków m. st. Warszawy. Autor sprawozdania pt: „Działalność służby konserwatorskiej przy odbudowie dawnej Warszawy w latach 1945 – 1963”. Do 1975 roku uczestniczył w pracach Komisji Architektoniczno – Konserwatorskiej na Zamku Królewskim. Opublikował wiele artykułów na temat ochrony zabytków. Zmarł 5 października 1975 roku w Warszawie.

Halina Kosmólska-Szulc (1901 – 1984)

Halina Szulc zd. Kosmólska urodziła się 18 września 1901 roku w Warszawie. W 1932 roku ukończyła studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Przed wojną pracowała przy rekonstrukcji wnętrz Wawelu. Brała także udział w pracach konserwatorskich na Starym Mieście w Warszawie. Po wojnie w latach 1945 – 47 pracowała w Biurze Odbudowy Stolicy jako projektant odbudowy obiektów zabytkowych oraz inspektor nadzoru. Była autorką projektów odbudowy wielu staromiejskich kamienic m.in. przy ul. Piwnej 4, 6, 8, 10, 12, 14, ul. Świętojańskiej 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17. Brała także udział w odbudowie kościoła Św. Jacka oraz kościoła NMP na Nowym Mieście. W latach 1947 – 49 pracowała w Pracowni Zamkowej przy Urzędzie Konserwatorskim m. st. Warszawy opracowując projekty odbudowy Zamku Królewskiego. Zmarła 23 września 1984 roku.

Mieczysław Kuzma (1907 – 1983)

Mieczysław Kuzma urodził się w 1907 roku w Warszawie. Ukończył w 1934 roku studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Był jednym z twórców BOS-owskiej koncepcji odbudowy zespołu urbanistycznego Starego i Nowego Miasta, autorem lub współautorem wielu projektów odbudowy warszawskich kamienic. Wśród nich znalazły się między innymi: kamienice na Rynku Starego Miasta po stronie Zakrzewskiego oraz na ul. Szeroki Dunaj i ul. Świętojańskiej. Ponadto zaprojektował kamienice przy Krakowskim Przedmieściu, między innymi rekonstrukcji pałaców Ostrogskich i Krasińskich. W latach 1966 – 1971 pełnił funkcję Konserwatora Zabytków m. st. Warszawy. Zmarł w 1983 roku w Warszawie.

Stanisław Marzyński (1904- 1992)

Stanisław Marzyński urodził się 18 maja 1904 w Łodzi. W 1920 roku ukończył Wyższą Szkołę Realną Męską z Oddziałem Handlowym Zgromadzenia Kupców w Łodzi, a następnie w latach 1923-1930 studiował na Wydziale Architektury Politechniki. W 1930 roku został na uczelni młodszym asystentem architekta Bohdana Pniewskiego. W latach 20. był naczelnym inwentaryzatorem Zamku Królewskiego w Warszawie. Po wybuchu II Wojny Światowej, na zlecenie Prezydenta Starzyńskiego, podjął się oceny zniszczeń warszawskiej tkanki miejskiej spowodowanej działaniami wojennymi Podczas okupacji był zatrudniany przy remontach kościołów i klasztorów, brał udział w Powstaniu Warszawskim. Po II wojnie włączył się w prace przy odbudowie miasta, zajmował się przede wszystkim inwentaryzacją kościołów. Był doradcą do spraw architektury powstałej w 1947 roku Rady Prymasowskiej Odbudowy Kościołów Warszawy. Według jego projektów odbudowano wielu kościołów Warszawy m. in. św. Aleksandra, św. Floriana, Jezuitów, oraz św. Kazimierza na Tamce. Kierował pracą przy odbudowie katedry św. Jana. Po wojnie kontynuował też pracę akademicką na Wydziale Inżynierii, Lądowej (do 1974 roku).W latach 70. XX wieku prowadził prace architektoniczne nad mostem Łazienkowskim. Jest też autorem przebudowy Kościół Chrystusa Króla Pokoju w Warszawie. Zmarł 5 lutego 1992 roku w Warszawie.

Witold Plapis (1905-1968)

Witold Plapis urodził się się 5 marca 1905 roku w Uzinie na Ukrainie. W 1934 roku ukończył studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Jeszcze w trakcie studiów rozpoczął pracę w dziale Inwentaryzacji i Analizy Historycznej Zabytków w zakładzie Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej. W latach 30. pracował w pracowni projektowej Bohdana Lacheta, a następnie otworzył własną pracownię. W czasie wojny zorganizował i kierował pracą inwentaryzacji zniszczeń wojennych. Zaraz po jej zakończeniu podjął pracę w Biurze Odbudowy Stolicy jako naczelnik Wydział Inwentaryzacji i Statystyki. Wraz z zespołem przeprowadził inwentaryzację zniszczeń Warszawy. W latach 1948 – 50 był zastępcą, a następnie naczelnym dyrektorem BOS aż do jego rozwiązania. Następnie zajął się problematyką zalesiania okolic stolicy. W latach 1951-1957 organizował i został kierownikiem pierwszego w Polsce Zakładu Architektury Krajobrazu w Instytucie Urbanistyki i Architektury Politechniki Warszawskiej. W 1955 roku został profesorem Politechniki Warszawskiej. Od 1962 roku kierował pracownią zagadnień krajobrazu i rekreacji Politechnice Warszawskiej. Był też współtwórcą Kampinoskiego Parku Narodowego. Z jego inicjatywy powstała koncepcja Zielonego Pierścienia Warszawy. Autor wielu publikacji na temat architektury krajobrazu, wielokrotnie odznaczony za zasługi dla Warszawy i Polski. Zmarł 1 grudnia 1968 roku w Warszawie.

Wacław Podlewski (1895 – 1977)

Wacław Podlewski urodził się 7 stycznia 1895 roku w Sosnowcu. Studiował w Moskwie, Niżnym Nowgorodzie i w Warszawie. Dyplom zrobił na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej w 1928 roku. Od 1945 roku pracował w Wydziale Architektury Zabytkowej BOS, w ramach którego opracowywał projektu urbanistyczny odbudowy Starego i Nowego Miasta. Brał udział w odbudowie murów obronnych oraz Barbakanu, wg. jego projektu zrekonstruowano kamienicę Fukierowską. Od 1948 roku pracował w Urzędzie Konserwatorskim m. st. Warszaw, był także zaangażowany w prace przy odbudowie Starego Miasta w Lublinie. Zmarł 6 kwietnia 1977 roku w Warszawie.

Józef Sigalin (1909 - 1983)

Józef Sigalin urodził się w 6 listopada 1909 roku w Warszawie. Absolwent Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. Polski oficer, architekt, urbanista. Współorganizował Biuro Planowania i Odbudowy PKWN oraz Biuro Odbudowy Stolicy, był także zastępcą kierownika tego Biura. W latach 1951–1956 pierwszy naczelny architekt Warszawy. Współtwórca odbudowy i budowy mostów: Poniatowskiego, Śląsko-Dąbrowskiego, Gdańskiego, Łazienkowskiego. Projektant tras mostowych (Trasa W-Z, Gdańska, Łazienkowska), wielu warszawskich placów (Konstytucji, Rynku Mariensztackiego, Defilad). Kierownik i współautor Osiedla Mariensztat, Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej, rekonstrukcji zabytkowych kamienic w rejonie Krakowskiego Przedmieścia. W latach 1951–1955 pełnomocnik rządu ds. budowy Pałacu Kultury i Nauki. Współautor pierwszego planu generalnego Warszawy. Zmarł 25 grudnia 1983 roku w Warszawie.

Zygmunt Stępiński (1908 – 1982)

Zygmunt Stępiński urodził się w 1908 roku w Warszawie. Ukończył studia na wydziale architektury Politechniki Warszawskiej. Był jednym z uczestników odbudowy Warszawy po II wojnie światowej w Wydziale Architektury Zabytkowej BOS. Pracował przy rekonstrukcji kamienic na Nowym Świecie i Krakowskim Przedmieściu. Był współautorem projektu trasy W-Z, rekonstrukcji pałaców Mostowskich, Krasińskich oraz kamienic między ulicami Miodową, Krakowskim Przedmieściem i placem Zamkowym, a także wielu innych budynków w Warszawie, między innymi MDMu i placu Konstytucji. Autor książek na temat architektury warszawskiej. Zmarł w 1982 roku.

Jan Zachwatowicz (1900 – 1983)

Urodził się 4 marca 1900 roku w Gatczynie (Rosja). Studia rozpoczął w St. Petersburgu, a po powrocie do Polski kontynuował na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Od 1925 roku był asystentem w Katedrze Rysunku Odręcznego prowadzonej przez prof. Zygmunta Kamińskiego. W 1930 roku po uzyskaniu dyplomu inżyniera architekta, rozpoczął pracę w Zakładzie Architektury Polskiej kierowanym przez prof. Oskara Sosnowskiego. Z polecenia prezydenta Stefana Starzyńskiego prowadził w latach 30. XX wieku prace konserwatorskie na warszawskiej Starówce, zakończone odsłonięciem odcinka murów obronnych Starego Miasta między ul. Nowomiejską, a wylotem Wąskiego Dunaju. Wykonał również, wraz zespołem, prace adaptacyjne trzech kamienic na Rynku Starego Miasta na siedzibę Muzeum Dawnej Warszawy. Aktywnie działał w warszawskim Towarzystwie Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Od momentu rozpoczęcia II wojny światowej uczestniczył w akcjach ratowania dzieł sztuki i archiwaliów Zamku Królewskiego oraz Politechniki Warszawskiej. Do wybuchu Powstania Warszawskiego organizował i wykładał na tajnej Politechnice. Przez cały okres okupacji prowadził ewidencję strat kulturalnych dla Delegatury Rządu na Kraj. Jeszcze przed zakończeniem wojny rozpoczął wraz z Piotrem Biegańskim prace nad projektem odbudowy zabytków Warszawy. W 1945 roku organizował Biuro Odbudowy Stolicy, a następnie kierował Wydziałem Architektury Zabytkowej zajmującym się odbudową obiektów zabytkowych. W 1946 roku otrzymał tytuł profesora zwyczajnego i objął Katedrę Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej. W latach 1945 – 1947 pełnił funkcję Generalnego Konserwatora Zabytków w ramach Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Sztuki. Był autorem projektu odbudowy archikatedry św. Jana. Jako Generalny Konserwator organizował struktury służb konserwatorskich w całym kraju. Z jego inicjatywy powstały w 1954 roku Pracownie Konserwacji Zabytków PKZ. Jest autorem, funkcjonującego do dzisiaj, znaku informacyjnego umieszczanego na budowlach zabytkowych. Wiele lat poświęcił projektowi odbudowy Zamku Królewskiego będąc przewodniczącym Komitetu Obywatelskiego Odbudowy Zamku. Uczestniczył w licznych konferencjach międzynarodowych na temat ochrony dóbr kultury, był inicjatorem wielu projektów konserwatorskich. Jest autorem licznych publikacji naukowych i popularyzatorskich. Zmarł 18 sierpnia 1983 roku.

Bruno Zborowski (1888 – 1983)

Bruno Zborowski urodził się 15 lipca 1888 w Warszawie. Studiował na Wydziale Architektury na Politechnice Lwowskiej. Był asystentem prof. Oskara Sosnowskiego na Politechnice Warszawskiej, studia ukończył w 1923 roku. Wykładał również perspektywę wykreślną i sztukę ludową w Szkole Sztuk Pięknych. Brał udział w pracach Towarzystwa Opieki nad Zabytkami. Współautor licznych budowli sakralnych oraz osiedli Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na Żoliborzu. Podczas okupacji był żołnierzem Armii Krajowej, a także wykładowcą w Tajnej Szkole Architektów. Po wojnie W 1945 wszedł uczestniczył w pracach Naczelnej Radu Odbudowy Warszawy, został też inspektorem w Biurze Odbudowy Stolicy. Brał udział w pracach związanych z odbudową warszawskich zabytków po wojennych zniszczeniach specjalizując się w budowlach sakralnych. Członek kolegium Urzędu Konserwatorskiego, nadzorującego przygotowanie dokumentacji projektowej, opartej na studiach i badaniach archiwalnych. Według jego projektu odbudowano m. in. Kamienicę Przy Bramie Rzeźniczej (Placyk Szeroki Dunaj 13), zniszczoną całkowicie w 1944 roku, Odbudowana została według stanu sprzed zniszczeń, jaki nadano jej w 1938 roku. Brał udział również w projektach odbudowy kamienic ulicy Nowy Świat. Zborowski pracował w Wydziale Zabytków Nieruchomych w Ministerstwie Kultury i Sztuki. Był też wykładowcą na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Zmarł 27 sierpnia 1983 w Warszawie.

Stanisław Żaryn (1913 – 1964)

Stanisław Żaryn urodził się w 5 października 1913 roku w Warszawie. Brał udział w wojnie obronnej Polski we wrześniu 1939 roku, w trakcie której został ranny. Podczas wojny w 1943 roku otrzymał dyplom na konspiracyjnej Politechnice Warszawskiej, gdzie zaraz po wojnie został wykładowcą. Walczył w Powstaniu Warszawskim. Od 1945 roku pracował w Wydziale Architektury Zabytkowej BOS. Od 1948 roku był inspektorem w Urzędzie Konserwatorskim m.st. Warszawy. Pracował również w pracowni Miastoprojekt Stolica.W 1951 roku zorganizował, a następnie kierował pracami Komisji Badań Dawnej Warszawy. Przeprowadził odbudowę ponad 40 zabytkowych kamienic, między innymi po stronie Dekerta na Rynku Starego Miasta, gdzie obecnie znajduje się Muzeum Warszawy. odpowiedzialny był także za rekonstrukcję kolumny Zygmunta III Wazy. W latach 1957-59 pełnił funkcję naczelnika Wydziału Architektury i Urbanistyki Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków Był również autorem projektów wielu wnętrz kamienic staromiejskich. Opublikował wiele artykułów oraz książek dotyczących historii staromiejskiej architektury oraz konserwacji. Zmarł 15 lipca 1964 roku w Inowrocławiu.




Treść dostępna w Centrum Interpretacji Zabytku Muzeum Warszawy. Serdecznie zapraszamy do odwiedzin!