Kiedy 17 stycznia 1945 roku wojska sowieckie i polskie wkroczyły do opuszczonej przez Niemców lewobrzeżnej Warszawy, architektura zabytkowa w ponad 90% leżała w gruzach. Spośród 987 budynków zabytkowych zniszczonych było całkowicie 782, częściowo 141, a ocalało 64. Z 64 warszawskich kościołów przetrwały 4. Poważnym zniszczeniom, w dużej mierze na skutek planowej polityki destrukcyjnej prowadzonej przez Niemców, uległa pozostała zabudowa Warszawy. Ponadto dzielnica żydowska, która zajmowała ok. 12% miejskiej zabudowy, przestała istnieć. To, że Warszawa ma pozostać stolicą Polski, było oczywiste zarówno dla nowej władzy komunistycznej funkcjonującej pod nazwą Krajowej Rady Narodowej, jak i dla emigracyjnego rządu w Londynie. KRN, z uwagi na skalę zniszczeń zakładał jednak czasowe ulokowanie stolicy państwa w Łodzi. Poza względami ideologicznymi (Łódź uchodziła za miasto robotnicze) przemawiała za tym wyborem perspektywa lepszej sytuacji lokalowej dla organizowanej administracji. Pomysł ten został jednak szybko odrzucony przez Stalina. Już w drugiej połowie stycznia 1945 r. prace nad odbudową Warszawy nabrały tempa. Decyzją prezydenta miasta płk arch. Mariana Spychalskiego powołano 23 stycznia 1945 r. Biuro Organizacji Odbudowy Warszawy, które 14 lutego przekształcono w Biuro Odbudowy Stolicy.

Jednym z najwcześniejszych dokumentów BOS jest fotografia wykonana 23 marca 1945 r. podczas pierwszego oficjalnego wystąpienia kierownictwa Biura u Bolesława Bieruta w siedzibie Krajowej Rady Narodowej i Rządu mieszczącej się wówczas w gmachu Dyrekcji Okręgowej PKP przy ul. Wileńskiej na Pradze . Na pierwszym planie, od lewej, siedzą: Roman Piotrowski (Kierownik BOS), Bolesław Bierut, Stanisław Tołwiński (Prezydent Warszawy); stoją za nimi: Witold Plapis, Piotr Biegański, Bohdan Lachert, Jan Chmielewski, Marian Rzędowski, Stanisław Albrecht, Zygmunt Skibniewski, Józef Sigalin. Wszyscy obecni tam BOS-owcy, wśród których byli przedstawiciele radykalnie odmiennych wizji co do przyszłego kierunku odbudowy Warszawy, wygłosili kolejno referaty, każdy w zakresie swojego działania.

Spocząć miał na tej instytucji całokształt prac nad odbudową, projektowaniem urbanistycznym, odbudową zabytków, nad projektowaniem i realizacją poszczególnych budynków, nad planem gospodarczym i inwestycyjnym, wreszcie nad wykonawstwem. BOS odegrał decydującą rolę w procesie odbudowy Warszawy, w jego szeregach pracowało prawie półtora tysiąca fachowców i robotników, a postawione przed ta instytucją zadania przyciągały ludzi zarówno pozytywnie nastawionych do nowej władzy, jak i tych będących daleko od komunizmu. W pracowniach BOS-u toczono dyskusje, w konkluzjach których zarysowywały się kontrasty warunków życia i wizji przyszłości. Również tam kształtowała się koncepcja przyszłego miasta. Plany odbudowy Warszawy, nierzadko radykalniejsze niż wizje BOS-u, powstawały także w Londynie. Władze emigracyjne mogły pozwolić sobie na śmielsze postulaty, bowiem w ich przeświadczeniu sam kształt odbudowy nie stanowił głównego czynnika legitymizującego ich rządy. Komuniści natomiast, chcąc pozyskać przychylność społeczeństwa, zdecydowali się poprzeć wariant bardziej zachowawczy czego efektem była decyzja o odbudowie zabytkowych rejonów Warszawy w dawnych formach.

Józef Sigalin i Roman Piotrowski, kierownicy BOS-u. Fot. ze zbiorów M. Jankowskiego/stanislawjankowskiagaton.pl

Nie znaczy to oczywiście, że władze krajowe zrezygnowały z możliwości podjęcia radykalnie nowych rozwiązań w architekturze i urbanistyce, które – z uwagi na swoją lewicową proweniencję – mogły być kojarzone z nowym ustrojem. Odbudowę Warszawy traktowano jako zadanie ogólnonarodowe, w którym szczególną rolę miała odegrać inteligencja techniczna. Samo przekonanie o potrzebie radykalnej przebudowy stolicy datowano już od lat międzywojennych, czego wyrazem były prace kilku ośrodków architektoniczno-urbanistycznych, kontynuowane także podczas okupacji. Warszawa, której gwałtowny rozwój dokonywał się w drugiej połowie XIX w. i w początkach XX w., była miastem pozbawionym stołecznej funkcji i świadomie degradowanym przez rosyjskiego zaborcę, co przełożyło się również na deformację jego układu przestrzennego. Począwszy od czasów I wojny światowej, poprzez lata 20. i 30. XX w., pojawiały się koncepcje uzdrawiające ten układ. Jednak szersze zamierzenia podjęto dopiero za prezydentury Stefana Starzyńskiego, akcentowano także szerzej potrzebę tworzenia warunków sprzyjających nawiązywaniu więzi społecznych między mieszkańcami. Po zakończeniu II wojny światowej poszukiwano odpowiedzi na to, w jakim zakresie miasto ma być zaprzeczeniem, w jakim zaś kontynuacją swej dawnej historii.

Przygotowania planowania urbanistycznego trwały od początków niszczenia miasta, już od IX 1939 r. Do ośrodków, które konspiracyjnie lub pod legalną pozorowaną przykrywką podjęły niemal od razu prace nad przyszłą odbudową, należał kierowany przez Stanisława Różańskiego Wydział Planowania Miasta Zarządu Miejskiego, gdzie m.in. rozwijano wcześniejsze projekty Terenów Wystawowych, Trasy Łazienkowskiej, Trasy N-S, a także projekty alei Na Skarpie i przebicia ul. Marszałkowskiej na Żoliborz. Do ośrodków tych należała Komisja Rzeczoznawców Urbanistycznych przy Zarządzie Miejskim, w której pod kierownictwem T. Tołwińskiego opracowywano pian obszarów i obiektów zabytkowych, plan układu komunikacyjnego, plany rozwoju zieleni. Na konspiracyjnym Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej (PW) pracowano nad projektami Trasy N-S, pl. Trzech Krzyży, Nowego Światu bis, pl. Grzybowskiego, Ogrodu Saskiego i tunelowego przejścia z mostu Kierbedzia w kierunku Woli. Aktywnym ośrodkiem była także, najbardziej zorientowana lewicowo, Pracownia Architektoniczno-Urbanistyczna SPB, kierowana przez Szymona Syrkusa. W pięciu zespołach prowadzono tam studia nad całokształtem regionu miasta, nad północnymi dzielnicami mieszkaniowymi, nad rozbudową osiedli WSM na Żoliborzu i Rakowcu, wreszcie nad projektem zachodniej dzielnicy dla robotników związanych z zakładami przemysłowymi. Na jesieni 1944 r. Piotr Biegański i Jan Zachwatowicz prowadzili w Podkowie Leśnej własne studia nad planem odbudowy Warszawy. Wiele z tych rozwiązań i koncepcji znalazło swoje zastosowanie w późniejszych pracach Wydziału Urbanistyki BOS.

Okładka przewodnika po wystawie „Warszawa oskarża”, którą zorganizowano w Muzeum Narodowym w Warszawie w 1945 roku, a następnie pokazywano poza granicami kraju./ Ze zbiorów A. Skalimowskiego.

Ważnym zagadnieniem było nawiązanie do przeszłości, które w pierwszych latach powojennych miało charakter wieloaspektowy. Tragizm warszawskiej historii był argumentem moralnym, zabytki odgrywać miały funkcję nie tylko estetyczną, ale również funkcję umacniania więzi społecznej, wreszcie w owej złożonej przeszłości odnajdywano składniki umacniające wizję miasta nowego, które miałoby przeszłość ze współczesnością integrować. Zaczynem organizacji powojennej służby konserwatorskiej było powołanie do życia z dniem i października 1947 r. Urzędu Konserwatorskiego na m.st. Warszawę oraz Konserwatora Zbytków m.st. Warszawy w osobie Piotra Biegańskiego. W ten sposób wszyscy pracownicy Wydziału Architektury Zabytkowej BOS stali się pracownikami UK. Wydział AZ BOS zatrudniał ok. 100 osób, w tym 43 inżynierów, 67 urzędników i 7 biuralistów. Kierownikami poszczególnych pracowni Wydziałów w 1945 r. byli: Tymoteusz Sawicki (Pracownia Badawczo-Naukowa); Mieczysław Kuzma (Pracownia Urbanistyki Zabytkowej); Zdzisław Mączeński (Pracownia Adaptacji i Rekonstrukcji Zabytków); Jan Dąbrowski (Pracownia Stanisławowska); Władysław Tomaszewski (Pracownia Stare Miasto); Stanisław Żaryn (Pracownia Inwentaryzacji Zabytków); Andrzej Roszkowski (Pracownia Fotografii Zabytkowej); Jan Bieńkowski (nadzór budynków Zabytkowych). Szczególnie istotne było powstrzymanie dewastacji szczątków budowli zabytkowych, która trwała w dalszym ciągu po opuszczeniu Warszawy przez Niemców. Wpływały na to warunki atmosferyczne, ale także nielegalne rozbiórki. Ratowanie pozostałości dawnych budowli było zasadne i dla celów dokumentacyjnych i dla ich wartości samoistnych. Prace zabezpieczające miały różnorodny charakter. Ze względu na fakt, iż niemożliwy był stały dozór nad poszczególnymi budowlami, ważną – choć głównie psychologiczną – rolę odgrywały czerwone tablice BOS, obwieszczające, że dany obiekt jest zabytkowy i znajduje się pod ochroną. Tablice te gęsto poustawiano w 1945 r., a jedyne zachowane egzemplarze można oglądać dzisiaj na ekspozycji w Centrum Interpretacji Zabytku.

Portal wejściowy. Widoczne otwory po kulach oraz tablica informacyjna Biura Odbudowy Stolicy z informacją o zabytkowym statusie budowli. Tego rodzaju oznaczenia stosowane były w celu zapobieżenia dalszej dewastacji obiektów zabytkowych. 1945/46

Z rumowisk poszczególnych budowli wydobywano ułamkowe fragmenty, gromadząc je w miejscach specjalnie do tego przeznaczonych, w tzw. lapidariach. Na przełomie marca i kwietnia 1945 r. rozpoczęła pracę grupa terenowa „Stare Miasto”. Jak pisał Adolf Ciborowski, pierwszymi zadaniami „było wstępne rozeznanie ruin Starego Miasta i prowizoryczne zabezpieczenie ocalałych reliktów architektonicznych i innych o wartości historycznej. Pierwszym lokalem grupy było oczyszczone przez nas parterowe frontowe pomieszczenie w kamienicy Baryczków, nad którym były zachowane sklepienia. Następnie zostały oczyszczone pomieszana parterowe kamienicy Pod Murzynkiem, gdzie zorganizowaliśmy »pakamerę« dla przechowywania wydobytych z gruzów fragmentów rzeźbiarskich (np. głowa Murzynka), krat portalowych itp.”. W pierwszej kolejności zabezpieczono i przeniesiono do Muzeum Narodowego figurę króla i fragmenty potrzaskanej Kolumny Zygmunta, odkopano i zabezpieczono fragmenty skarbca katedry, a także podjęto od razu zabezpieczenie kamienicy Książąt Mazowieckich. Wykonano prowizoryczne rusztowania, umożliwiające wejście na II piętro, dokonano naprawy znalezionej drabiny, po czym przystąpiono do spuszczania przy pomocy lin drewnianych świątków, rzeźb kamiennych itp. Zdjęte przedmioty zabezpieczono, po czym przewieziono do gmachu Muzeum Narodowego. W pierwszych latach odczuwano dotkliwie brak papy, drewna a właśnie przygotowywanie prowizorycznych dachów i szklenie części pomieszczeń były najpowszechniejszymi sposobami zabezpieczenia niszczejących budowli. W wyjątkowych przypadkach budowano specjalne rusztowania chroniące mury przed zawaleniem. „Zadania zabezpieczające – pisał J. Zachwatowicz – miały na celu zatrzymanie procesu dalszego niszczenia obiektu i usunięcia zagrożeń.

Tablica informacyjna BOS.

W odniesieniu do zabytków spalonych chodziło o przykrycie obiektu prowizorycznym dachem lub osłoną, przynajmniej korony murów. Przy naruszeniu statyczności budowli spowodowanej wyrwami od bomb lub pocisków, lub groźnych pęknięć od podmuchów, wykonywano stemplowania i podpory, zamurowywano wyrwy, ściągi, podpory i ankrowania. Korzystano przy tych pracach z materiału będącego pod ręką i z różnych metod często improwizowanych, mających na celu doraźne zabezpieczenie. Prace te często były niebezpieczne, a w ich realizacji wielką odwagę i ofiarność wykazywali robotnicy. Wykonawcy również wnosili własne pomysłowe metody [...] Wśród licznych prac zabezpieczających zdarzały się specyficzne i trudne ubiegi. Np. na Starym Mieście w Warszawie w kamienicy Kościelskich wyrwany został bombą cały narożnik, lecz tak, że attyka z figurami została zawieszona wspornikowo. Wykonano wobec tego rodzaj wieży oblężniczej, kilkupoziomowej z osłonami z bali. Wieżę przysunięto do narożnika i murarze pod osłonami wymurowali mur od fundamentu po wiszącą attykę. Attyka została uratowana. Również na Starym Mieście ocalała ściana frontowa wypalonej, renesansowej kamienicy Książąt Mazowieckich odchyliła się od pionu i groziła runięciem. Wykonano najpierw konstrukcję drewnianą wspierającą ścianę, a następnie wprowadzono w ścianę zaankrowany ruszt stalowy. Ścianę wyprostowano i ruszt połączono z żelbetowymi stropami”. Do najbardziej efektownych zabezpieczeń należało podmurowanie wyrwy w kamienicy Falkiewiczów na Rynku Starego Miasta róg Krzywego Koła, w której bomba strzaskała narożnik. Prace zabezpieczające, których koncepcje konstrukcyjne były wykonane przez Stanisława Hempla, zdołały objąć w pierwszych latach tylko część budynków. Wykaz strat obiektów zabytkowych od stycznia 1945 r. do kwietnia 1948 r. obejmuje 133 pozycje o kubaturze 785 622 m3. Część z nich całkowicie zrekonstruowano, rezygnując z odbudowy, która okazała się niemożliwa do przeprowadzenia.

Rekonstrukcja kamienic staromiejskich. Na zdjęciu widoczny proces szalowania fundamentów.

Pod wpływem okupacyjnych przeżyć, doświadczeń wynikających z kontaktu ze zrujnowaną substancją zabytkową Warszawy oraz inspiracji ideologicznych zmieniała się postawa społeczeństwa i opinie konserwatorów w sprawie odbudowy zabytków. Stała ona bowiem w sprzeczności z ówczesnymi teoriami konserwatorskimi. Bowiem zasady, jakie ukształtowały się w początkach XX w., stały w opozycji do odbudowy i rekonstrukcji zabytków w zakresie tak szerokim, jak to podjęto po wojnie w Warszawie. W XIX w. z inspiracji prądów romantycznych dokonano w Europie wielu rekonstrukcji, krytykowanych potem za swobodę, arbitralność, a nawet falsyfikację. W XX w. natomiast, pod największym chyba wpływem teoretyka austriackiego, Aloisa Riegla, przyjęto postawę respektu wobec autentyczności tworzywa i stanu zabytków. Ochrona reliktów przeszłości, dążenie do ich zabezpieczenia stanowiły myśl przewodnią, zaprawioną zarazem sceptycyzmem wobec szerokich zamierzeń rekonstrukcyjnych. Jeszcze na początku wojny Bolesław Miciński pisał: „Jest w konserwatorstwie, jak i w pacyfizmie, tchórzliwa kapitulacja. Nawet za cenę estetycznej wartości dzieła [...] Odświeżone, wydarte przyrodzie ruiny zamku średniowiecznego burzą poczucie rzeczywistości i podobne są do wypchanej sowy. Ruiny mają swoistą wartość estetyczną. Trzeba im pozostawić dostojność konania”. Istotną zmianę postaw przyniosły obserwacje zniszczeń dokonanych przez Niemców od początku okupacji. W licznych opisach pierwszych zetknięć z ruinami Warszawy odnajdujemy powszechne odczucie zgrozy wobec barbarzyństwa zniszczeń i powszechnej na te zniszczenia niezgody. Owa niezgoda i protest krystalizowały się w pełną uczuciową afirmację wobec odbudowy Warszawy historycznej. Sprzyjały tym nastrojom oczekiwania nowych władz, które w przywróceniu dawnego miasta upatrywały swojej politycznej legitymizacji i szansy na zdobycie przychylności warszawiaków, zawiedzionych bierną postawą wojsk sowieckich i polskich podczas Powstania Warszawskiego. Konserwatorzy i architekci, historycy sztuki i socjologowie nadawali wyraz tym odczuciom społecznym, nieraz wbrew dawnym teoriom. W licznych wystąpieniach podkreślano potrzebę odtwarzania historycznych kształtów Warszawy i to również, że naród bez symboli historycznych egzystować nie może, że tradycja nie jest czymś martwym, ale żywym przekazem pokoleń dawnych, przejmowanym przez pokolenia późniejsze.

Ruiny Starego Miasta, wąwóz ul. Podwale. W tle widoczny kościół św. Marcina. Widok z dzwonnicy kościoła św. Anny. 17 kwietnia 1948 r.

Program i zasady konserwacji zabytków trafnie wyraził J. Zachwatowicz, który pisał m.in.: „naród i pomniki jego kultury to jedno. Z tej politycznej tezy wynikają zasadnicze wnioski, nie zawsze zgodne z naukowym poglądem. Nie mogąc zgodzić się na wydarcie nam pomników kultury, będziemy je rekonstruowali, będziemy je odbudowywali od fundamentów, aby przekazać pokoleniom (przyszłym), jeśli nie autentyczną, to przynajmniej dokładną formę tych pomników, żywą w naszej pamięci i dostępną w materiałach [...] Ilość i jakość zabytków w Polsce nie pozwala na stosowanie zasad głoszonych przez kongresy konserwatorskie. Wieki świadomych zniszczeń, wieki własnych zaniedbań tak dalece uszczupliły wartości zabytkowe w Polsce, że dla wydobycia ich potrzebne były specjalne metody i odmienne zasady [...] Kataklizm ostatniej wojny postawił całą sprawę jeszcze ostrzej. Z premedytacją wydarto całe stronnice naszej historii, pisane kamiennymi zgłoskami architektury. Nie możemy się na to zgodzić. Poczucie odpowiedzialności wobec przyszłych pokoleń domaga się odbudowy pełnej, świadomej tragizmu popełnionego fałszu konserwatorskiego”. Nad rozwiązaniem urbanistycznym i przywróceniem do życia historycznych dzielnic śródmieścia pracowano zarówno w Wydziale Architektury Zabytkowej BOS, jak i po 1947 r. w Urzędzie Konserwatorskim. Nie ograniczano się jedynie do rekonstrukcji poszczególnych obiektów, skupiając się przede wszystkim na opracowywaniu rozwiązań całych założeń i zespołów. Szerokie pojmowanie zabytków, ochrony i restauracji całych fragmentów miasta sprawiło, że plan ich odbudowy był integralnym składnikiem planu odbudowy w ogóle. Jest to szczególnie widoczne w przypadku Starego Miasta, które zostało odbudowane jako osiedle mieszkaniowe, w zmienionych już warunkach politycznych.

Odbudowa Warszawy finansowana była z różnych źródeł. Cześć środków pochodziła z zagranicy, m.in. z ZSRR, czyli pośrednio z reparacji wojennych płaconych przez pokonane Niemcy. Fundusze pozyskiwano również poprzez zbiórki wśród przedstawicieli polonii. W ślad za biurokratyzacją kraju, co było zjawiskiem immanentnym dla systemów komunistycznych, ujęto także w ramy administracyjne proces pozyskiwania środków i finansowania odbudowy. Historia Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy (SFOS) rozpoczęła się w maju 1945 roku, kiedy w Katowicach powołano do życia Śląsko-Dąbrowski Komitet Odbudowy Warszawy, a w ślad za nim podobne organizacje tworzone w innych województwach. Stan prawny tych społecznych komitetów uregulowano rozporządzeniem Rady Ministrów z 24 VII 1948 roku, w myśl którego SFOS uznano za stowarzyszenie wyższej użyteczności. Zgodnie ze swoim statutem celem Funduszu była „mobilizacja duchowych i materialnych sił i zasobów Narodu Polskiego oraz innych narodów dla dzieła odbudowy stolicy Polski – Warszawy”.

Plakat propagandowy SFOS, lata 40/50, ze zbiorów. A. Skalimowskiego

Zadanie to realizowano poprzez organizowanie i kontrolowanie akcji zbiórkowych (SFOS miał na nie wyłączność) z jednoczesnym prowadzeniem szeroko zakrojonej akcji propagandowej. Informowano społeczeństwo polskie o skali zniszczenia Warszawy, tłumaczono zarazem, dlaczego odbudowa stolicy jest tak istotna dla zachowania ciągłości kulturowej. Za pomocą odczytów oraz form wizualnych nagłaśniano postępy w pracach budowlanych. Na czele SFOS-u stała Rada Główna, a władzą terenową były komitety obywatelskie odbudowy Warszawy. Fundusz jako całość podlegał Naczelnej Radzie Odbudowy m.st. Warszawy, którego Komitet Wykonawczy pełnił de facto rolę Rady Głównej SFOS.

Zbiórki prowadzone przez SFOS opierały się w zamyśle na zasadach powszechności, dobrowolności i stałości. Pieniądze mogli przekazywać sami obywatele, konta Funduszu zasilały także dochody z różnego rodzaju imprez czy popularnych w tamtych latach tzw. czynów społecznych. Z czasem dobrowolność była coraz bardziej ograniczana, ponieważ obowiązkowe składki na SFOS odprowadzano m.in. od znaczków pocztowych, wniosków skarbowych itd. To, co w założeniu miało przyczynić się do wzmacniania więzów stolicy z resztą kraju, z czasem zaczęło przeradzać się w niechęć do Warszawy ze strony mieszkańców innych regionów. Zgromadzone pieniądze były wpłacane na specjalnie w tym celu utworzone (z blokada możliwości wypłacania) konto w PKO (Powszechna Kasa Oszczędności). Takim kontem dysponował każdy wojewódzki lub równorzędny miejski komitetu SFOS. Zdeponowane na nich środki były automatycznie przelewane na centralne konto zbiórkowe. Dopiero pieniądze z tego konta pieniądze dzielono na fundusz centralny i fundusze wojewódzkie. Centralnym dysponowała Rada Główna, która poza inwestycjami warszawskimi finansowała także inwestycje w skali ogólnokrajowej, które miały jakieś szczególne uzasadnienie społeczne lub propagandowe – szczególnie na tzw. Ziemiach Odzyskanych.  Począwszy od 1958 roku na fundusz centralny, czyli m.in. na Warszawę przeznaczano 25% środków, pozostałe 75% – na inwestycje wojewódzkie. Zmiana proporcji i uwzględnienie innych regionów Polski wiązało się z I Krajowym Zjazdem Delegatów Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy, który obradował w dniach 16–17 czerwca 1958 r. w Warszawie. W jego przededniu rozwiązano Naczelną Radę Odbudowy Warszawy, a w trakcie opracowano nowy statut Funduszu, który od tej pory nosił oficjalną nazwę „Społeczny Fundusz Odbudowy Kraju i Stolicy”, przy niezmienionym skrótowcu (SFOS). Zmianie uległa także struktura organizacyjna Funduszu. Naczelnymi władzami zostały: Krajowy Zjazd Delegatów, Rada Główna i Główna Komisja Rewizyjna.

Plakat propagandowy SFOS, początek lat. 50. XX wieku. Ze zbiorów A. Skalimowskiego

Formalnie SFOS dział do 13 stycznia 1966 roku. Delegaci krajowi podjęli wówczas uchwałę o zakończeniu działalności stowarzyszenia, motywując ją wypełnieniem przez Fundusz swoich zadań statutowych. Majątek SFOS-u włączono do Społecznego Funduszu Budowy Szkół (SFBS), który organizowano w tamtym czasie. Łącznie w latach 1945–1965 zebrano 5 mld 575 mln zł, z czego 5 miliardów 436 mln przeznaczono na cele inwestycyjne, a 138 mln 650 tys. pochłonęły koszty prowadzenia akcji. Powołanie do życia SFOS-u było konsekwencją ewolucji akcji zbiórkowej na odbudowę Warszawy, która to ewolucja była równoległa do ogólnych zmian ustrojowych. Począwszy od spontaniczności i decentralizacji do daleko posuniętej centralizacji i presji organów państwowych na gromadzenie dodatkowych środków finansowych. Do najpoważniejszych inwestycji zrealizowanych ze środków SFOS należy zaliczyć Trasę W-Z z mostem Śląsko-Dąbrowskim. Udział Funduszu w tej budowie to ok. 50% całości kosztów. Przy pozostałych inwestycjach SFOS odgrywał mniejszą rolę, raczej jako forma wsparcia czy współuczestnictwa społecznego. Warto wspomnieć jednak, że w porozumieniu z Radą Prymasowską Odbudowy Kościołów Warszawy ze środków SFOS-u wsparto odbudowę kilku budowli sakralnych. Wkład SFOS-u w proces odbudowy Warszawy był więc znaczny, należy jednak pamiętać że występująca – coraz silniej, począwszy od 1948 roku – tendencja do stosowania wszelkich form przymusu moralnego sprawiła, że dobrowolny charakter zbiórek nabierał w tych warunkach nader iluzorycznego charakteru.

Na podstawie: E. Szymczuk, Biuro Naczelnej Rady Odbudowy Warszawy i Rady Głównej Społecznego Funduszu Odbudowy Kraju i Stolicy 1946–1966. Wstęp do inwentarza, Warszawa 1991; J. Górski, Warszawa w latach 1944–1949. Odbudowa, Warszawa 1988.

Na niewielkiej, gęsto zabudowanej przestrzeni toczyły się w sierpniu 1944 r. zacięte walki. Mimo to jeszcze po upadku Starego Miasta, 2 września 1944 r. pozostało tu wiele cennych obiektów. Dopiero potem Niemcy spalili doszczętnie kamienice Baryczków, Archiwum Główne, Archiwum Akt Dawnych, Archiwum Skarbowe. Wtedy też zaminowano i wysadzono w powietrze katedrę Św. Jana oraz kościół Jezuitów. W wielu opisach zetknięć z wyzwoloną Warszawą Stare Miasto sprawiało najbardziej wstrząsające wrażenie. Mimo ogromnego stopnia zniszczeń Wydział AZ BOS przystąpił niezwłocznie do sprecyzowania założeń konserwatorskich i głównych wytycznych odbudowy. Jednakże do najważniejszych prac w pierwszych latach należało odgruzowywanie terenu, zabezpieczenie i inwentaryzacja. Prace na Starym Mieście podjęła już w marcu 1945 r. grupa terenowa Wydziału AZ BOS „Stare Miasto” pod kierownictwem W. Tomaszewskiego i grupa inwentaryzacyjna pod kierownictwem S. Źaryna. W kwietniu podjęto prace nad zabezpieczeniem parterów kamienic na Rynku Starego Miasta 32, 34 i 36 i zaczęto odgruzowywanie dojazdu na Rynek. Rok 1945 zakończył się odgruzowaniem Wąskiego Dunaju i strony Dekerta oraz robotami zabezpieczającymi kamieniczki na Rynku pod numerem 34 i 36 przeznaczone na Muzeum Dawnej Warszawy. Zabezpieczono też kilka zachowanych fragmentów wnętrz katedry św. Jana. Od wiosny 1946 r. podjęła prace Pracownia Stare Miasto Wydziału AZ BOS pod kierownictwem W. Podlewskiego i A. Gądzikiewicza. Prowadzono dalsze prace zabezpieczające na Rynku Starego Miasta i na terenie katedry oraz Barbakanu. We wrześniu odgruzowywano Rynek Starego Miasta, w dużej mierze w ramach prac społecznych, w których uczestniczyli przedstawiciele najwyższych władz państwowych. Firma Bracia Jabłkowscy zadeklarowała pokrycie kosztów całkowitej odbudowy kamienicy Baryczków dla Muzeum Dawnej Warszawy. W 1949 r. oddano już do użytku kamienice przeznaczone na Muzeum Historyczne m.st. Warszawy (obecnie Muzeum Warszawy) oraz na Krzywym Kole dla Archiwum Miejskiego. W 1947 r. kontynuowano prace zabezpieczające na Rynku, na ul. Nowomiejskiej i przy resztkach kościoła Augustianów (Św. Marcina) przy ul. Piwnej. W 1948 r. zabezpieczono kamienice przy ul. Piwnej, Krzywym Kole, Rynku i na Szerokim Dunaju. We wrześniu, w ramach tradycyjnych już prac społecznych, odgruzowywano Rynek oraz ulice: Świętojańską, Piwną, Szeroki Dunaj, Krzywe Koło, Nowomiejską i Podwale. Odkryto cenne malowidło gotyckie pod późniejszymi domurówkami na ścianach budynku przy Rynku Starego Miasta 20 i 8. Stanisław Żaryn odkrył wciśniętą między mury kamienic czynszowych, bardzo ciekawą i stosunkowo nieźle zachowaną Basztę Rycerską. Na ul. Nowowiejskiej odsłonięto znaczne partie Barbakanu, ukryte dotąd w murach budynków mieszkalnych. W listopadzie 1948 r. został uchwalony i wszedł w życie plan zagospodarowania przestrzennego Starego i Nowego Miasta (odnośnik do pliku z planem z Archiwum). Do końca 1949 r. odgruzowano międzymurze wzdłuż ul. Podwale, od pl. Zamkowego do ul. Piekarskiej, oraz 96 kamieniczek staromiejskich, zabezpieczono 45 budynków, głównie w rejonie ulic Podwale, Piwnej, Świętojańskiej. U schyłku 1949 r. P. Biegański pisał: „Pomimo nieznacznych środków w ciągu ostatnich lat wykonano wiele prac wskazujących na opłacalność wysiłku, jaki całe społeczeństwo gotowe jest włożyć w dzieło odbudowy najstarszej dzielnicy Warszawy i odtworzenie charakterystycznej sylwetki miasta. Nadszedł rok 1949. Wątpliwości co do odbudowy Starówki rozwiały się zupełnie. Potrzeba szybkiej odbudowy zjawiła się jako postulat nieodzowny, konsekwentnie wynikający z gigantycznego przedsięwzięcia, jakim była budowa trasy W-Z. 13 sierpnia Naczelna Rada Odbudowy przesądziła ostatecznie o terminie odbudowy i o charakterze staromiej­skiej dzielnicy”. Entuzjastyczna wypowiedź Biegańskiego, bez wątpienia wynikająca ze szczerego przeświadczenia, wynikała także z przemian politycznych, jakie nastąpiły w 1949 roku. Stalinizacja Polski postępowała; w czerwcu 1949 r. zadekretowano realizm socjalistyczny w polskiej architekturze. Ten kierunek w sztuce o sowieckiej proweniencji dopuszczał stosowanie w architekturze form historyzujących. Polscy architekci i konserwatorzy, przeważnie odnoszący się do nowej doktryny niechętnie, postanowili wykorzystać nowe okoliczności dla sprawy odbudowy Starego Miasta. W październiku 1949 r. powstała Pracownia Staromiejska Centralnego Biura Projektów i Studiów Budownictwa Osiedlowego ZOR, która początkowo pod kierownictwem J. Zachwatowicza, a potem M. Kuzmy przystąpiła do opracowania dokumentacji technicznej odbudowy Starego Miasta. Zgodnie z realiami końca lat 40. i początku lat 50., podobnie jak we wszystkich dziedzinach kultury i sztuki, tak i w przypadku Starego Miasta pojęcie odbudowy powinno być szeroko i twórczo interpretowane.

Perspektywa staromiejska z 1950 roku autorstwa Zygmunta Stępińskiego.

W toku swej długiej i bogatej historii Stare Miasto przeżywało okresy wzlotów i upadków. Z punktu widzenia społeczno-urbanistycznego ulegało bardziej procesowi degradacji niż awansu. W XX w. była to dzielnica drobnomieszczańsko-rzemieślnicza i dzielnica uboższej inteligencji o bardzo zagęszczonej zabudowie, pełna oficyn i dobudówek, pozbawiona zieleni, o niskim standardzie mieszkaniowo-sanitarnym. Stare Miasto podnoszone z gruzów miało w sferze wizualnej nawiązywać do dawnej architektury, zarazem zaś zaplanowano je jako dzielnicę mieszkaniową znacz­nie rozgęszczoną, oferującą swoim mieszkańcom zdrowsze i nowoczesne warunki życia. Te założenia ogólne legły u podstaw prac projektowych podjętych równocześnie z inwentaryzacją i odgruzowaniem. Zostały one dosyć wcześnie, bo już w 1947 r., sprecyzowane przez W. Podlewskiego w sposób, który w znacznym stopniu okazał się trwały. Pisał on na ten temat: „Prace nad projektem odbudowy (Starego i Nowego Miasta) odbywały się w trzech kierunkach: a) odtworzenie dawnego planu i architektury minionych wieków, b) stworzenie właściwego tła dla Starej Warszawy oraz plastyczne ukształtowanie jej otoczenia i c) ustalenie przeznaczenia i roli, jaką dzielnice staromiejskie powinny pełnić w powojennym organizmie stolicy. Teren objęty planem zabudowania dzielnicy staromiejskiej ograniczały ulice: Podwale, Nowomiejska, Freta, Zakroczymska, Świętojańska, Zakątna do Wisły – dalej Wisłą, Ogrodem Zamkowym, Pałacem pod Blachą, Placem Zamkowym do Podwala. Obejmuje więc właściwe Stare Miasto z Zamkiem Królewskim okolone pierścieniem średniowiecznych murów obronnych, położone na południowym płaskowzgórzu wyniosłego lewego brzegu Wisły na poziomie przeciętnie 25–26 metrów nad zerem Wisły oraz Nowe Miasto, rozpostarte na północnym wzgórzu na poziomie przeciętnie 20–26 metrów nad zerem Wisły, oddzielone od Starego Miasta dawnym parowem, wiodącym do przeprawy przez Wisłę – późniejszą ulicą Mostową. Za podstawę do studiów przyjęto zasadę zachowania dawnego gotyckiego układu urbanistycznego dzielnicy staromiejskiej”. Dalej pisał: „Bardziej radykalne zmiany nastąpią we wnętrzach bloków budowlanych. Wnętrza te przez wprowadzenie do nich więcej światła, powietrza i ewentualnie zieleni, ulegną w znacznej mierze poprawie pod względem zdrowotnym. Wszystkie szpetne, niezabytkowe, późniejsze oficyny nie będą odbudowane, a istniejące będą musiały ulec rozbiórce. Oczywiście wszelkie posiadające istotną wartość zabytkową walory będą zachowane bądź pieczołowicie rekonstruowane [...] Wszystkie monumentalne budowle Starego Miasta, jak Zamek, kościoły i budynki, przewidziane są do odbudowy. W planie zabudowania dotyczy to ich brył i zewnętrznego wyglądu, natomiast ukształtowanie ich wnętrz stanowi odrębne zagadnienie i jest kwestią dalszych studiów”.

Mury staromiejskie. Widoczne składowisko budulca z rozbiórki. 1953 rok.

Dla koncepcji i późniejszych realizacji odbudowy Starego Miasta duże znaczenie miał fakt zachowania w dobrym stanie murów obronnych, których fragmenty zostały odsłonięte już w latach 1936–1938 przez J. Zachwatowicza. Twierdził, że zagadnienie murów obronnych tkwiących do dziś dnia nieomal wszędzie w swym przebiegu w mniejszym lub większym stopniu zmieni oblicze Starego Miasta, nadając mu charakter miasta średniowiecznego. Jego zdaniem rekonstrukcja dawnych murów, a w szczególności w półkolu ulicy Podwale, stworzy plastycznie niezwykle atrakcyjny motyw. Rzeczywiście, działania destrukcyjne Niemców, które spowodowały nieomal całkowite zniszczenie domów przy ulicy Podwale, pozwoliły zrealizować koncepcję rekonstrukcji murów obronnych na odcinku od Placu Zamkowego, łącznie z zachowanym zespołem rekonstruowanym jeszcze przed wojną, z kierunku ul. Brzozowej do nieistniejącej już dzisiaj zburzonej Wieży Marszałkowskiej. Natomiast teren podskarpia od strony Wisły zamierzano potraktować jako ogród, co widoczne jest na panoramie Starego Miasta autorstwa Krawczyńskiego. Zachwatowicz pisał: „W ten sposób nastąpi wybitna poprawa pod względem zdrowotnym całej dzielnicy staromiejskiej, co łącznie z rozluźnieniem wnętrz bloków mieszkalnych, z rekonstrukcją murów obronnych, a przez to uwolnieniem od zabudowy pasa terenów wzdłuż dawnych obwałowań, stworzy całkiem korzystne warunki mieszkaniowe. Cały teren opracowanego planu zabudowy wyniesie wraz z podskarpowymi terenami zielonymi około 45 hektarów, w tym zasadnicze Stare Miasto w obrębie dawnych murów obronnych wraz z Zamkiem zajmie niewielką przestrzeń około 12 hektarów [...] Zaludnienie wyniesie w obu dzielnicach staro­miejskich około 6000–6500 osób. Ilość zaś poszczególnych kamienic do odbudowy z górą 400, nic licząc kościołów, Zamku i niektórych monumentalnych budynków”. Odbudowa Starego Miasta prowadzono w bardzo szybkim tempie. Pierwszym etapem było ukończenie części robót na Starym Mieście 22 lipca 1953 r., a na Nowym Mieście 22 lipca 1956 r. Prace konserwatorskie na terenie dzielnicy staromiejskiej prowadzone były w dalszym ciągu, chociaż październikowa odwilż 1956 r. i oficjalne odejście od doktryny socrealistycznej w architekturze wpłynęło niekorzystnie na odbudowę Starego Miasta. Widoczne jest to szczególnie w zabudowie ul. Długiej, gdzie jedna pierzeja zabudowana jest historyzującymi frontonami, a po przeciwnej stronie wzniesiono prefabrykowane bloki mieszkalne charakterystyczne dla architektury lat 60. XX w. Niemniej wskutek uzyskanych priorytetów inwestycyjnych odbudowa Starego Miasta okazała się sukcesem polskich architektów, konserwatorów, budowniczych i całego społeczeństwa, co znalazło uznanie ze strony Komitetu UNESCO, który we wrześniu 1980 roku wpisał historyczne centrum Warszawy na Listę Światowego Dziedzictwa.

Zamek Królewski uległ uszkodzeniu już we wrześniu 1939 roku w wyniku pierwszych bombardowań lotniczych Warszawy przez Niemców. Zgodnie z zamysłem i osobistą wolą Hitlera Zamek miał zostać zburzony, przetrwał jednak do jesieni 1944 roku. Przez cały okres okupacji trwała akcja ratowania i zabezpieczania zamkowych zbiorów oraz detali architektonicznych prowadzona pod kierunkiem Stanisława Lorentza.

W grudniu 1944 roku, po upadku Powstania Warszawskiego, niemieccy saperzy umieścili ładunki wybuchowe w wyborowanych już w 1939 roku otworach i wysadzili budowlę w powietrze. Pozostały jedynie resztki konstrukcji i potrzaskane detale architektoniczne. Prace przygotowawcze do odbudowy tego niezwykle istotnego z punktu widzenia polskiej państwowości obiektu rozpoczęto już w pierwszej połowie 1945 roku, kiedy w ramach Pracowni Stanisławowskiej utworzono Pracownię Odbudowy Zamku, kierowaną przez Jana Dąbrowskiego. Przygotowany w niej szkic projektu opierał się na założeniu odtworzenia historycznej formy bryły, z korektą fragmentów wprowadzonych podczas restauracji Zamku w latach międzywojennych. Projekt nie został zrealizowany, ale w pierwszych latach zespół pod kierunkiem Aleksandra Króla przeszukiwał rumowisko, wydobywając i zabezpieczając fragmenty autentycznych detali, które były następnie inwentaryzowane w Muzeum Narodowym.

Ruiny Zamku Królewskiego, 1948 rok. Fot. A. Funkiewicz.

W roku 1947, po oczyszczeniu skrzydła południowego, wymurowano boczne ściany i sklepienia Bramy Grodzkiej wraz z przylegającymi doń murami podziemia, a samą odbudowę Zamku próbowano zrealizować wraz z budową sąsiedniej Trasy W-Z. Fakt ten doprowadził paradoksalnie do konfliktu środowiska konserwatorskiego z urbanistami pracującymi przy Trasie. Projektanci główni Trasy W-Z: Józef Sigalin, Stanisław Jankowski, Jan Knothe i Zygmunt Stępiński opracowali własną koncepcję odbudowy Zamku, którą przedłożyli w formie memoriału prezydentowi Bolesławowi Bierutowi. Według ich koncepcji, konsultowanej przez Sigalina z architektami sowieckimi podczas jego wizyty w Moskwie, Zamek otrzymać miał nową formę i program tematyczny wnętrz, ściśle związany z oczekiwaniami nowych władz, które zamierzały urządzić w nim swoją siedzibę.

Szkic projektowy perspektywy pl. Zamkowego autorstwa Zygmunta Stępińskiego z 1950 roku. Widoczny Zamek Królewski, Pałac pod Blachą, Kolumna Zygmunta i Trasa W-Z.

Konserwatorzy, z Janem Zachwatowiczem na czele poparli memoriał, upatrując w nim szansy na rozpoczęcie odbudowy, sprzeciwili się jednak zamiarowi powierzenia tego zadania niedoświadczonym – w ich mniemaniu – kolegom z Trasy W-Z. 30 czerwca 1949 roku na podstawie wiążącej dla wszystkich organów władzy państwowej decyzji Biura Politycznego KC PZPR podjęto decyzję o odbudowie. Na posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego 2 lipca 1949 r. premier Józef Cyrankiewicz oficjalnie przedstawił rządowy projekt uchwały w sprawie odbudowy Zamku Królewskiego. Z jej brzmienia wynikało, że dźwignięty z ruin obiekt przeznaczony zostanie na siedzibę najwyższych Władz Polski Ludowej i ośrodek życia kulturalnego (z Muzeum Kultury Polski włącznie). Prace miały zostać ukończone najpóźniej w roku 1954. Sigalin, żeby uniknąć eskalacji środowiskowego konfliktu, wycofał swój projekt, ustępując zespołowi konserwatorów: Jana Zachwatowicza, Piotra Biegańskiego, Jana Dąbrowskiego, Mieczysława Kuzmy, Zbigniewa Krawczyńskiego, Jacka i Zofii Cydzików i innych. Zdaniem Zachwatowicza Zamku nie można było odbudowywać w dowolnej formie, a należało przeprowadzić rekonstrukcję elewacji gotyckiej dawnego Zamku Książąt Mazowieckich we wschodniej części, wielobocznej bryły z epoki Wazów od strony Trasy W-Z i placu Zamkowego, a także saskiej elewacji od strony Wisły. Nie osiągnięto porozumienia co do ostatecznego kształtu i form odbudowy, ponieważ władze polityczne silnie ingerowały w przebieg prac, sugerując rozwiązania pozostające w niezgodzie z zawodowymi sumieniami konserwatorów.

Ruiny Zamku Królewskiego, 1948 rok, fot. A. Funkiewicz.

Ten stan rzeczy wpłynął na pogłębienie rezerwy Bolesława Bieruta wobec projektu zespołu Zachwatowicza. Ponieważ Bierut bardziej liczył się z opinią środowiska architektonicznego niż konserwatorskiego, skłoniło go to do szukania innych rozwiązań m.in. w drodze konkursów na projekt odbudowy Zamku. Ostatecznie sięgnął do własnej Kancelarii Cywilnej, gdzie pracował architekt Romuald Dziewulski. Zgodnie z poleceniem Bieruta Dziewulski opracował socrealistyczną wizję, w sposób niezwykle swobodny traktującą zamkową tradycję architektoniczną. Projekt ten nigdy nie został jednak zgłoszony oficjalnie do konkursu, ale w sposób wyraźny sugerował, iż odbudowa Zamku Królewskiego może stać się pochodną zarówno ideologii socrealistycznej, jak i ambicji twórczych Bolesława Bieruta i jego najbliższego otoczenia. W trakcie prac i sporów koncepcyjnych na samym placu budowy działo się niewiele, a roboty, jeżeli w ogóle się toczyły, to w sposób sprzeczny z zasadami konserwatorskimi i niesystematycznie. Przedłużanie się procesu decyzyjnego i brak tzw. woli politycznej doprowadziły do stopniowego wygaszania zainteresowania odbudową Zamku. Wśród przyczyn zawieszenia prac dużą rolę odegrały zarówno konteksty międzynarodowe, takie jak wybuch wojny koreańskiej i związana z tym forsowna industrializacja, która miała poważne konsekwencje budżetowe, ale także decyzja o odbudowie Traktu Starej Warszawy. W jej wyniku na plan pierwszy wysunęły się sprawy odbudowy dzielnic staromiejskich, a jednoczesne prowadzenie obu inwestycji przewyższało możliwości konserwatorów. Zamek Królewski w Warszawie po raz kolejny padł ofiarą dokonujących się w Polsce przemian. W roku 1964 ponownie rozpoczęto prace w bezpośredniej okolicy Zamku. Uprzątnięto teren otaczający relikty, a w 1966 odbudowano budynek Biblioteki Królewskiej. Druga powojenna decyzja o odbudowie Zamku zapadła w Sejmie 20 stycznia 1971 roku i była jedną z konsekwencji objęcia stanowiska I sekretarza KC PZPR przez Edwarda Gierka. Nowy przywódca partyjny, w odróżnieniu od Władysława Gomułki, zabiegał o poparcie warszawskiego środowiska – zarówno struktur PZPR, jak i mieszkańców. 26 stycznia 1971 roku odbyło się inauguracyjne posiedzenie Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie. Prace budowlane, co niezwykle istotne, były w całości finansowane ze składek społecznych. Projekt opracował Jan Bogusławski z zespołem, nad wnętrzami pracowali m.in. Mieczysław Samborski i Irena Oborska. Fachową wiedzą i doświadczeniem służył Jan Zachwatowicz oraz Stanisław Lorentz, który był jednym z najaktywniej zabiegających w sprawie wskrzeszenia idei odbudowy Zamku Królewskiego. Odbudowa w stanie surowym, z założeniem przywrócenia formy sprzed wybuchu II wojny światowej, została zakończona w lipcu 1974 roku. Prace wykończeniowe i wnętrzarskie oraz wyposażanie sal zamkowych w meble i dzieła sztuki trwały do 1988. Dodatkowego wsparcia finansowego w odbudowie udzielił Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy. W 1980 razem ze Starym Miastem odbudowany Zamek Królewski w Warszawie został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Na podstawie: Jan Górski, Warszawa w latach 1944–1949. Odbudowa, Warszawa 1988. Piotr Majewski, Ideologia i konserwacja. Architektura zabytkowa w Polsce w czasach socrealizmu, Warszawa 2009

II 1945	Utworzenie Biura Odbudowy Stolicy (BOS), w skład którego wchodził m.in. wydział Architektury Zabytkowej.
III 1945 r.	Rozpoczęcie pierwszych prac zabezpieczających i odgruzowujących na Starym Mieście.
V 1945	Utworzenie Naczelnej Rady Odbudowy m. st. Warszawy, która organizowała i nadzorowała plany odbudowy stolicy.
VI 1946	Powołanie Rady Prymasowskiej Odbudowy Kościołów Warszawy przez kardynała prymasa Augusta Hlonda.
IX 1947	Miesiąc Odbudowy Warszawy inaugurujący społeczną akcję odgruzowywania Starówki.
IX 1947	Zakończenie prac nad planem odbudowy Starego Miasta pod kierunkiem Wacława Podlewskiego.
X 1947	Utworzenie stołecznego Urzędu Konserwatorskiego z Piotrem Biegańskim na czele, który kontynuował działania zmierzające do rekonstrukcji Starego Miasta.
VIII 1949	Decyzja Naczelnej Rady Odbudowy Warszawy i Komitetu Warszawskiego PZPR o całkowitej odbudowie Starego Miasta w ramach Sześcioletniego Planu Odbudowy Warszawy.
VII 1952	Uchwała Prezydium Rządu o odbudowie tzw. Traktu Starej Warszawy.
VII 1953	Oddanie do użytku fragmentu Traktu Starej Warszawy (od Placu Zamkowego do Rynku Nowego Miasta). 22 VII 1953 dokonano uroczystego otwarcia staromiejskiego Rynku. Pierwsza połowa lat 60. XX w. - zakończenie prac na Nowym Mieście.
VII 1974	Zakończenie rekonstrukcji Zamku Królewskiego (prace wykończeniowe trwały do 1984 roku).
IX 1980	Wpis Starego Miasta na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.